Текстот е објавен во 946. број на неделникот „Фокус“ на 22 ноември 2013
Разговараше
Јадранка КОСТОВА
Дипломирал југословенска и светска книжевност на Филолошкиот факултет во Белград, но и драматургија на Академијата за театар. Добитник е на повеќе книжевни награди. Како драматург и соработник на сценарија работел на повеќе филмови, меѓу кои се: „Окупација во 26 слики“, „Кој тоа таму пее“, „Буре барут“, „Посебен третман“, „Падот на Италија“… Бил уредник на Драмската програма на ТВ Белград.
Ова е накусо професионалното претставување на писателот, професор Филип Давид (73). Сепак, инспирација за интервју со него ми беше неговата битка против режимот на Милошевиќ. Иако немал директни врски со политичкиот ангажман дотогаш, ќе објасни дека „морал да почне да вика дека е против“. Ќе остане без работа во државната телевизија, но ќе се ангажира со критички текстови против српскиот режим во повеќе странски медиуми.
Неговата култна изјава, искажана на една од сесиите на Белградски круг: „во ваква земја не ви преостанува ништо друго, освен да бидете предавник“, потоа станува џингл на Радиото Б92. Ќе објасни дека отфрлањето на таквиот режим е всушност „врвен израз на патриотизам“. Уште повеќе, ќе наведе дека „да се живее без слобода или да не се тежнее кон слобода, значи да се биде без сопствена волја, морална нула, соучесник во злосторства“!
Неутралноста, всушност, значи поддршка на корумпираниот и недемократски режим
ФОКУС: Вие бевте еден од основачите на Белградскиот круг. Кој беше клучниот момент за аларм? Како успеаја да се поврзат околу 300 интелектуалци во услови во кои владее полнокрвен недемократски режим?
ДАВИД: На основањето на Белградскиот круг му претходеше основањето на Независните писатели при крајот на 1998 година во Сараево. Тоа беше време на јакнење на националистичките и шовинистичките тензии, време на масовни митинзи и на доаѓањето на Милошевиќ на власт. Ние четворицата, Мирко Ковач, Видосав Стевановиќ, Живоин Павловиќ и вашиот соговорник, ги повикавме писателите, нив триесетина, на основање на ново здружение кое би се поставило наспроти националистичката и воено-поттикнувачката хистерија во која, уште како, учествуваа и многу писатели.
Основачкото собрание се одржа во Сараево, а од македонска страна, колку што се сеќавам, основачкиот акт и пристапница потпишаа Горан Стефановски, Богомил Ѓузел и Мето Фотев. Во документите кои на основачкото собрание беа усвоени, од југословенските власти се бараше да се договорат како Југославија во иднина ќе изгледа или да се договорат за мирно раздружување.
Истовремено, се предлагаше и основање независни синдикати и на здруженија кои би се спротивставиле на растечкиот национализам и на повиците за етнички судири. Од една таква препорака настана и Белградскиот круг. Белградскиот круг се залагаше за една поинаква Србија, за Србија, како што тоа јасно го формулираше Радомир Константиновиќ, која не се помирува со злосторствата.
ФОКУС: Како да се препознае еден диктатор благовремено? Или, обично тоа се случува предоцна, па затоа тоталитарните држави имаат долг век на траење?
ДАВИД: Историското искуство нѐ предупредува дека појавата на диктаторот ја препознаваат само малкумина. Таа помала група луѓе под себе ја нема контролата врз војската, полицијата, медиумите. Сето тоа го контролира тоталитарната држава. Затоа, оваа мала група, која навистина ги претставува патриотите, се демонизира, прогонува и се изложува на различни форми на насилство. Но, тие, малкутемина, се вистинската совест на нацијата.
СЕТО ТОА КАЈ ВАС МИ Е ПОЗНАТО ОД СРПСКОТО ИСКУСТВО!
ФОКУС: Ако Ви кажам дека во една држава секојдневно се пребројуваат внатрешни и надворешни непријатели, каде што опозициски лидери се или во затвор, или се осудени на големи парични казни за клевета на премиерот, каде што министерот на полицијата и шефот на тајната служба го тужат за навреда лидерот на опозициониот фронт или нивниот портпарол, каде што специјалци со сила ги исфрлаат пратениците и новинарите од Парламентот, каде што новинар е осуден на 4 и пол години затвор за текст стар 5 години, а каде што власта организира контрапротести против опозицијата… како би го дефинирале ваквиот систем на власт? Нема да откријам дека станува збор за Македонија за да не влезам во списокот на надворешни непријатели или платени „соросоиди“?
ДАВИД: Сето тоа главно ми е познато од српското искуство во почетокот на 1990-тите. Ваквото однесување на власта е недозволиво од морална, но и од политичка точка на гледање. Тоа води кон опасно заострување на внатрешните односи кои може да доведат до различни форми на контролирано или неконтролирано насилство, до насилство кое власта го продуцира, го организира, на кое се заснова и се одржува. Таквата власт, каква што ја опишавте, долгорочно гледано, самата себе се урива и е најголем непријател на сопствениот народ.
ФОКУС: Како Вие лично ја заработивте „титулата“ на предавник? Историска е Вашата изјава дека „во ваква земја не ви останува ништо друго, освен да бидете предавник“. Дали беше тешко да се влезе во црната листа на Слободан Милошевиќ?
ДАВИД: Често го спомнувам големиот пример на Томас Ман. Беше прогласен за најголем предавник на Германија затоа што се спротивстави на нацизмот и на Хитлер. Тој, меѓутоа, како што се покажа, всушност го спаси образот на Германија, но на онаа Германија која единствено ја признаваше за своја татковина. Дали ќе се спротивставите на политичкото зло, на злосторствата, на нетолеранцијата од кој било вид, тоа пред сѐ е етичко прашање, прашање на совеста на секој поединец. Битката што ја водев со своите пријатели не беше само против еден човек што ја узурпирал власта, туку против еден систем на мислење кој го оправдува користењето на моќта, насилството, живата сила, сето она што на крајот завршува со ужасни злосторства.
Стотина метри од куќата во која живеам беше убиен новинарот Славко Чурувија
ФОКУС: Во системите во кои власта се изедначува со државата и со народот секогаш се наоѓаат интелектуалци по мерка на режимот. Можеме ли да говориме за духовна елита ако повеќето може лесно да се купат?
ДАВИД: Откога е светот и векот интелектуалните елити биле поткупливи и власта сметала на таа поткупливост. Полскиот писател Казимјес Брандис тоа точно го опиша: „Се менуваат паролите, политичките правци, владејачките екипи, но тие се секогаш присутни, со подмачкани јазици, подготвени да им служат на новите шефови со приспособени пароли…“. Жилијен Бенда уште во триесеттите години на минатиот век пишуваше за придонесот на интелектуалците за различните форми на страстите, политички и национални, кои тој век го одбележаа како „век на интелектуално организирање на политичките омрази’“. Интелектуалците, божем служејќи ѝ на татковината, всушност им служат на политичките интереси, искажуваат лојалност на политичките водачи. Во сето ова можевме да се увериме и во трагичните настани при распадот на Југославија.
ФОКУС: Да Ви кажеше некој во 1993 година, на пример, дека наследниците на Милошевиќ и на Шешељ – Дачиќ, Вучиќ, Николиќ – ќе го направат најголемиот компромис за Косово, што ќе му кажевте тогаш?
ДАВИД: Ќе беше налудничаво во такво нешто да се поверува. Но, еве, тоа нам ни се случува. Некој може да праша: Зар не им е дозволено на политичарите да ги согледаат своите грешки и да се менуваат? Се разбира дека можат да се менуваат, тоа секако е пожелно, но пред тоа треба да го поминат политичкото чистилиште за да се испукаат, и тоа уште како, за своите претходни гревови, особено ако тие гревови биле големи, а заблудите длабоки и со страшни последици.
ИМА МАЛКУ ДОБРИ ВЕСТИ ОД МАКЕДОНИЈА!
ФОКУС: Дали следите што се случува на просторите на поранешна Југославија? Има ли позначајни процеси кон натамошна демократизација на тие општества, или…?
ДАВИД: Што е воопшто „демократизација“? Добивме партократски држави. Партиите на власт го пропишуваат начинот на однесување, бранејќи ги своите теснопартиски интереси, вработувајќи ги своите кадри. Тоа секако не е демократизација, туку еден нов облик на дискриминација. Демократски држави се оние во кои мнозинството ги штити, ги почитува и ги брани правата на малцинството. На овие наши простори тешко дека ќе најдете држава на која тоа ѝ ѝ е приоритет.
ФОКУС: Доколку ја следите состојбата и во Македонија, какви се Вашите општи сознанија и впечатоци?
ДАВИД: Да бидам искрен, Македонија од сите земји на поранешна Југославија некако стана најоддалечена. Има малку добри вести. Се плашам дека Македонија, затворена и заробена во своите противречности, е препуштена на политичка стихија. Изгледа дека и за Македонија важи она што еднаш го напишав за Србија: постојат истовремено и манија на величина, и манија на гонење. На светот му се праќа порака дека сме најголеми и најдобри, па затоа нѐ мразат, а не сме во состојба да решиме ниту еден од клучните егзистенцијални проблеми. Во земјата, која се дави во беда, се издигаат градби кои светот треба да го восхитат, а само покажуваат колку сме мали, ситни. Многу нешта им се заеднички на сите нови држави во опкружувањето, делиме исти или слични комплекси, а се разликуваме тамам толку за да веруваме дека сме си самите себеси доволни.
ФОКУС: Пред дваесетина години пишувавте за освојувањето на слободата. Како слободата може денес да се освојува? Каква е тука улогата на граѓанинот, на поединецот…?
ДАВИД: Па, се враќаме на едно од претходните прашања. Слободата се освојува со ослободување од стравот. Преку несогласување со различните облици на манипулација. Со право на можност за избор. Таму каде што нема алтернатива, каде што нема можности за избор, нема ниту слобода.
ФОКУС: Како изгледаше животот на еден „предавник“ во Србија во времето на Милошевиќ?
ДАВИД: Ако, всушност, сакате да ме прашате дали се плашев, ќе ви кажам дека не се плашев. Навистина, од разни страни стигнуваа закани, во влијателниот дневен весник „Политика“ се појави и директен повик на линч, доживував закани на улица, анонимни закани по телефон − сето она што може да го очекувате во мрачни времиња. Стотина метри од куќата во која живеам беше убиен новинарот Славко Чурувија поради слични лажни обвинувања кои и мене ми ги ставаа на душа. Сепак, не се плашев. Единствено бев вознемирен поради последиците што можеа да ги имаат мојата сопруга и моите деца.
ФОКУС: Интересен феномен во авторитарните системи се таканаречените неопределени. Нивната филозофија е дека актуелната власт е страшна, но дека и алтернативата е лоша. Ако суштината на демократијата е сменливоста на власта, дали оваа толпа на „неопределени“, всушност, е формулата за спас на режимот?
ДАВИД: Право на секој човек е да реши како ќе се однесува во турбулентни времиња. Но, моето уверување е дека неутралноста, кога станува збор за така важни животни прашања, е тешко прифатлив, во основа, нечесен став. Неутралноста, всушност, значи поддршка на корумпираниот и недемократски режим. Логиката: „си ги гледам само моите работи и за ништо друго не ми е гајле“ е мошне себичен, кукавички и лицемерен начин на размислување.
Таму каде што нема алтернатива, каде што нема можности за избор, нема ниту слобода