Текстот е објавен на трети октомври 2014-та година во неделникот „Фокус“ во бројот 991
Вистинско задоволство е да се разговара со Златко Ориѓански, врвен композитор и гуру на култната „Анастасија“. Со голема леснотија и без страв говори за времето-невреме што го живееме, понекогаш звучи дури и сурово, а понекогаш додава симпатична доза хумор, па така очигледно успева и да го зачини својот живот и да го обезбеди балансот потребен за преживување во овој затворен македонски систем.
Ориѓански е автор на музиката за филмот на Милчо Манчевски „Пред дождот“. Како музичар, автор и продуцент застана и зад „Македонски љубовни песни“ и „Ритмистика“ – изданијата на неповторливата Вања Лазарова, а најсвежа е неговата соработка со Слободан Унковски и со Бени Шаќири.
Ориѓански провоцира со неговата критичка и остра мисла, нешто што не може никого да остави рамнодушен.
Разговарала
Мери ЈОРДАНОВСКА
ФОКУС: Во ова македонско сивило Вие сте еден од ретките што успева да наметне критичка мисла во јавноста. Од каде ви е слободата да го правите тоа?
ОРИЃАНСКИ: Мислам дека во последниве години се наметна една чудна теза во Македонија, дека ако имаш став за она што е политика, она што е општествен живот, а не се занимаваш со тоа, дека тоа е некој грев. Јас сум жив човек и логично е да имам став и мислење за моментот и местото каде што живеам, независно со што се занимавам.
Од друга страна, мислам дека, сега да не звучам претенциозно, ама сум оставил нешто за оваа земја, коцка во еден ѕид, и тоа ми дава некое право да зборувам. Затоа што ако се вратиме наназад од оној период кога работев со „Анастасија“, јас бев човекот што ја работи таа музика, и еве од таму си го земам тоа право да кажам што не ми се допаѓа.
Не знам зошто би имал страв. Јас сум роден овде, имам позитивен став кон земјата во која живеам и, се разбира, исто толку критички ги гледам сите работи околу мене.
ФОКУС: Но, кај нас кога се критикува, веднаш се лепи и етикетата дека не се сака сопствената држава. Критиката се поистоветува со предавство и непатриотизам.
ОРИЃАНСКИ: Да, има еден збор што често го користат и вашите колеги, кога ќе искажам став, тие велат „леле, колку си гневен“. Тоа не е гнев, тоа е имање здрав резон, здрава мисла и отворен поглед кон работите што се случуваат, но тоа не е гнев. Според нивниот резон, гневни беа и Киш и Мирко Ковач и Чаплин и Дилан и Ленон и Форман.
Сите најголеми светски уметници биле против која и да е власт затоа што има една друга логика внатре. Ти како човек што се занимава со таа работа, а не е политика, ти мораш да го гледаш светот малку понапред од тоа што го гледа еден обичен човек или политичар затоа што ти патуваш низ едни други светови, кои ти даваат еден друг поглед на многу нешта. Во принцип, за мене нема добра власт, прашање е само колку таа ќе те тепа, малку или многу и колку ти можеш да поднесеш.
ФОКУС: А колку тепа оваа власт?
ОРИЃАНСКИ: Оваа власт е чуден феномен и мислам дека е една од најлошите власти што Македонија ги имала во последниве дваесет и кусур години. Се разбира, таа е производ на многу историски околности што нам ни се случуваат, и како нација, и како држава, и јас секогаш ги барам одговорите малку поназад затоа што се поставува прашањето: кој ги произведе како генерација?
Значи ние како нација вистинските работи не ги поставивме на вистинското место и цело време лутаме, лево-десно, без мерки за вредност, иако имаше и позитивни работи што се случија. И одеднаш се појави оваа генерација. Од друга страна, јас не сакам да правиме трагедија од сето ова. Тоа се некои историски процеси кои човек малку тешко може да ги оцени, сега, во моментов. Мора да се направи мала дистанца.
Ние по 2-3 години од сега ќе знаеме точно што се случуваше во овој период. Мислам дека многу нешта ќе излезат на виделина и од многу нешта вистински ќе се уплашиме кога ќе ги видиме од другата страна. Зошто мислам дека секоја власт, па и оваа, се како театар – ние не знаеме што се случува позади сцената.
Можеби артистите се тепаат меѓу себе, можеби се дрогираат пред да излезат на сцена, а ние ја гледаме само првата линија. Несреќата во целото ова е што ова се млади луѓе, кои ниту имаат доволно животно искуство, ниту, пак политичко, и имам чувство дека ова е преголем товар за нив, кој ќе го платиме сите заедно.
Што е она на што јас најмногу им забележувам и мислам дека имам потполно право на тоа? Тие во овие 8 години, не само што деформираа еден град, туку деформираа и една цела нација на еден вештачки начин, обидувајќи се од Македонецот да направат нешто што тој реално не е.
ФОКУС: Во тој процес на деформација, соучесници на еден начин беа и ваши колеги, уметници.
ОРИЃАНСКИ: Сега е некоја ера кога лесно можеме да видиме што се случуваше пред 5 години и кој што кажа во одредено интервју и каде беше тој човек во 2010, да речеме. Оваа власт ги поминува последните километри, иако не можеме да видиме која ќе биде нивната замена. Но, уште сега гледам, кога почнува тлото малку да се мрда по изјавите на американските амбасадори, кои мислам дека не се случајни. Веќе сретнувам луѓе кои беа жестоки кон мене кога нешто ќе искритикував, а сега почнуваат да ми пеат друга песна, дека не мислеле баш така.
НЕ ПАЃАМ НА ТРИКОВИТЕ НА ВЛАСТА
ФОКУС: Го чувствувате ли стравот кај луѓето?
ОРИЃАНСКИ: Морам да направам споредба од пред две години, бидејќи од тогаш имам забележано некое отворање кај луѓето, не е огромно, но го има. Од друга страна, ако ме прашувате зошто јас немам страв, тоа е затоа што јас немам ништо од нив, не барам ништо од нив, ниту од оваа власт, ниту од претходната сум барал. Јас кога ќе кажам некој став, останувам на тоа, еве да кажеме кога стана збор за националните пензии.
Се појави некој фолирант од оперски пејач, кој садеше дрвја и на крај доби национална пензија. Јас тоа не го зборувам затоа што и јас ја барам таа пензија, не ми треба. Јас имам од што да живеам. Јас го кажувам тоа поради тупавоста на луѓето.
Затоа што јас прашав на Фејсбук: дали знаете што правеше овој човек, дали знаете каде пееше? И 90 отсто од луѓето не знаеја. Значи луѓето ги земаат тие работи здраво за готово. Но, таа реченица многу често се користи кај нас – демек, овој работи тука кај нас и во светот.
Сега таа реченица „и во светот“ никој никогаш не ја објасни, каде е тоа, во Берлин, Амстердам или Рим. И кога ќе го кажеа тоа и во светот, овој прост народ се пали на тоа, не е тоа зезање. И јас искажувам став и во име на моите деца зашто не сакам никој да ги прави будали.
Направивме музеј кој носи име Музеј на македонската борба и жртвите од комунизмот. За сега да го тераат моето дете да стои од изутрина на химната. Јас во 1987 година не станав на химната на Воената академија во Белград и ќе завршев во затвор поради тоа. Од денешен агол, јас би требало да им побарам пензија само поради таа работа.
Но, никогаш не сум го спомнал тоа, никој не ни знае за тоа. Сто полицајци ме испитуваа зошто не сум стоел на химната и сега дочекувам период повторно да дојдеме во еднопартиски систем и моево дете да оди наутро и да стои на химната. Јас немам ништо против химната, но каде, кога и зошто се прави тоа?
ФОКУС: Па, најверојатно поради истиот факт поради кој се градат и спомениците, билдање на патриотизмот и националната свест.
ОРИЃАНСКИ: Патриотизам и држава се градат со дела што ќе зрачат кон надвор, а не кон внатре. Има 5-6 работи од Македонија кои се успешни и ни покажале дека тие даваат најдобар резултат, и во погледот на името и на знамето и на идентитетот. Но, кога внатре се обидуваш на твоите луѓе да им кажуваш што се, тоа за мене е страшно.
Прво, нема логика, затоа што поединци не можат да му кажуваат на народот што е тој. Тоа е апсурдно. Тоа е исто како да земеш да му објаснуваш на твојот татко колку ти е татко. Ти од тој народ си разбрал дека си Македонец, значи тоа е како да ве прашам – од кого го научивте јазикот? Не можеш како поединец да седнеш дома и да се занесеш со идејата – еве јас ќе направам јазик и ќе му го шитнам на својот народ.
Тие ја играат таа игра. Што е дилемата за мене? Дали е тоа смислена подвала однадвор, а овие се доволно неуки за да го изведат тоа или, пак, ова навистина е еден налудничав авантуризам од дваесетина луѓе што треба да го платиме сите заедно. Тоа сѐ уште не ми е јасно.
ФОКУС: Сметате дека потезите им се толку интелигентни, па народот паѓа на тоа?
ОРИЃАНСКИ: Јас сум сигурен дека потезите не ги смислил ниту еден од нив. Таму нема толку интелигентен човек што може да ги смисли потезите, од автобусите, до наводно бесплатните учебници, до наводно бесплатните униформи. Јас на своите деца им кажувам, овие униформи што ги добивте, тие не се бесплатни. Што има бесплатно на светов? Ништо. Нив ги добивте со пари од мене, од сите други родители што дале да се формира тој буџет.
ВО ОВАА ДРЖАВА НЕ СЕ ЧУВСТВУВАМ КАКО СЛОБОДЕН ЧОВЕК
ФОКУС: Токму сега обработуваме една тема каде што наидовме на примери во учебниците каде што често се провлекува национализмот – државата над сѐ, власта над сѐ. Како во овие случаи ги воспитувате своите деца, едно да учат на училиште, а друго дома?
ОРИЃАНСКИ: Јас доста често седнувам да видам што има во нивните учебници и скоро имаше еден пример, не знам по кој предмет и пишуваше дека Грција излегува на Јадранско Море. Им велам, почекајте ќе отвориме атлас – не излегува на Јадранско Море. Го земам пенкалото и го чкртам тоа и пишувам дека не излегува. Честопати децата ги ставам и во непријатна положба.
Имав една случка, имам млад пријател, кој ми го работеше спотот за последната песна со Бени, Харис Багашов, многу талентирано момче од Тетово, и неговите родители во знак на благодарност ме повикаа кај него дома. Кога се вратив дома, првото прашање што ме праша ќерка ми, беше „а како е кај нив дома“?
Ја прашувам „како мислиш како е кај нив дома“. Па, вика, „како е наместено“? Ѝ велам, петпати подобро отколку кај тебе дома! А чекај, зошто ме прашуваш ова? И ми вика, па нели тие се Албанци? Викам, па сме зборувале за ова, тие се луѓе. И ми вели, па знаеш, во училиште ни кажувале дека Албанците се не знам какви…
Јас моиве деца не ги возам на тој воз, кај мене дома отсекогаш доаѓале разни луѓе, зборувале различни јазици, сум ги носел децата на разни места, да јадат бајрамска баклава и не знам што, доволно сум отворен за да сфатам дека нациите се само средство за манипулација на власта. Ништо друго. Сега работиме на една нова претстава со Унко, која се вика „Солун, градот на духовите“, по една книга на Марк Мазовер.
И таму има еден интересен податок, дека Солун бил космополитски град и некаде до 1910 година пред доаѓањето на Грците во Солун ретко кој се искажувал по националност. Сите по вера. Таму голем дел од населението биле Евреи од Шпанија пребегани во Солун и луѓето си функционирале без никаков проблем.
Така што, јас сум растоварен од тоа, тотално не ме интересира. И кога го гледам тоа сега, кај нас, како се храни една нетрпеливост, многу ме разочарува. Ако вака продолжи ова, има едно година-две како барам место каде би можел да живеам, а да не е Македонија. Сѐ има смисла до одреден момент.
Јас сум во години кога немам уште 500 илјади шанси, туку сакам да гледам во годиниве што ми се преостанати да си ги поминам раат, да не се занимавам си будалштини. А и утре да се промени власта, ќе ни требаат уште 20 години да се вратиме на нивото на 1994 година. Тоа е трагедијата. Нека грешам, но јас така го чувствувам тоа.
ФОКУС: А што би барале од друго место, какво треба да биде тоа место?
ОРИЃАНСКИ: Работата е само дали се чувствуваш слободен или не. Јас за првпат во Македонија не се чувствувам како слободен човек. Тоа не е мала работа. За мене зборувам, можеби некој се чувствува фантастично, не знам. Значи главната забелешка ми е дека не сум слободен.
ФОКУС: Што ве задушува?
ОРИЃАНСКИ: Еве, како за пример, судовите. Јас, надвор од музиката, имам свој живот. И одам на суд. Сум имал процес што трае 12 години. Сега го немам бројот на предметот, но, еве, би сакал министерот за правда да го земе предметот и ако не го мрзи нека седне 10 минути да го прегледа. Тоа што го видов на суд, тоа е надвор од паметот.
Не знам ни дали во Авганистан така се функционира. Што е страшното? Таму можете да видите што е врвот на некултурата, немањето образование, не ми е јасно кој ги примил тие луѓе на работа? И почнав да гледам, викам кој е судијата? Кога дошол на работа, кој го примил? Судијката е примена од претходните власти. Ние, всушност, сега ги живееме последиците од тоа неорганизирано живеење во изминативе 20 години. И сега е врвот на сето тоа.
СТАНАВМЕ ПРОВИНЦИЈАЛНА ПАЛАНКА
ФОКУС: Имате ли чувство како да се загубија стандардите? Како водечка филозофија да стана онаа познатата „наведната глава сабја не ја сече“.
ОРИЃАНСКИ: Еден генерален проблем е тоа што ние сме несозреана нација, недооформена, во сите правци. Ако гледаме цивилизациски, ние сме 150 години поназад од она што е европска мисла, култура, образование. Тоа мора да го признаеме дека е така.
Имав ситуација, возам велосипед и еден почна да вика по мене, ти си предавник. Е, кого предадов јас, што предадов?! Овие што ве искрадоа не се предавници, ама затоа јас сум предавник.
ФОКУС: Значи и вие влегувате во таа клапа на предавници и непатриоти.
ОРИЃАНСКИ: Е, ама има една работа, тие не можат да го негираат тоа што го правам јас. Затоа што не можат да го работат тоа. Тие толку сакаат да го можат тоа, ама не можат, зашто забораваат една друга работа. Луѓе-квалитети во која било област не се произведуваат туку-така, зашто тебе така ти текнало. Чешка не го произведе Форман зашто ѝ треба сега во моментов. Тој треба да се случи. Но, ако сте забележале, не постои човек од овде што дал нешто добро, а на крајот да не е исплукан.
Еве да тргнеме од еден Мисирков, Блаже Конески, Манчевски, па да завршиме со фудбалерите Пандев, Панчев. На крајот, сите. Зошто Пандев си отиде од репрезентацијата? Тоа беа луѓе што дадоа нешто за земјава. Ние во суштина сме мала провинцијална паланка каде што луѓето како топчиња се судираат и тешко се дише.
А кога ќе го кажеш тој термин, на луѓето што се широки во мислата и шетале низ светов не им е проблем кога ќе кажеш дека сме провинцијална паланка. Јас на пример ако прочитам дека Македонија е провинцијална паланка, мене тоа не ме дрма. Ама овие другиве кога ќе ја прочитаат таа реченица, се препознаваат во тоа и беснеат.
ФОКУС: Колку критиката во уметноста во вакви услови може да опстојува? Чувството е дека уметниците творат единствено дела што ги задоволуваат критериумите на власта.
ОРИЃАНСКИ: Што е главниот проблем? Немаме резултат. Еве да го земеме за пример последниот филм на Столе Попов, „До балчак“. Го кандидираат за Оскар. Дај боже да добие, не сум го гледал, но капа ќе му симнам ако добие. Но, има еден момент што никој не го забележува, а тоа е од незнаење. Пред Оскарот се сите други фестивали, берлинскиот, Кан…
Мислите дека не ги пријавуваат филмовите таму? Ги пријавуваат, ама не им ги примаат. Мислите дека не ги примаат зашто некој нѐ мрази? Не, туку затоа што не се добри. Сакам да ви кажам дека немаме резултат од ниту една работа. Тие можат тука локално да зборуваат, со големи најави дека ќе се случуваат чуда, но нема резултат, не само кај филмовите, еве тргнете и од музиката. Каква музика, тука нема музика, мртва е.
НИКОЈ НЕ НÈ ПОКАНИ НА „БРАЌА МАНАКИ“
ФОКУС: Бевте ли на „Браќа Манаки“?
ОРИЃАНСКИ: На „Браќа Манаки“ беше 20 години од „Пред дождот“, но никој не нѐ покани.
ФОКУС: Ве погоди тоа? Очекувавте да ве викнат?
ОРИЃАНСКИ: Не, веќе не. Рамнодушен сум. Кога беше премиерата на „Пред дождот“, не беше ВМРО-ДПМНЕ на власт, тогаш беа другите. Јас седев позади на скалите, немаше место. И кога нѐ прочитаа дека треба да излеземе на сцена, не можев да поминам од луѓето. Така што, ова е само едно финале. Што им останува сега? Можат да земат да нѐ избришат од филмот, дека не сме работеле, можат да ја тргнат музиката од рекламата „Купувајте македонски производи“. Тоа се работи од кои Македонија немала ништо подобро, ако имала, дајте да ги видиме. Но, за овие работи никој не реагира. Сите гледаат во некоја комисија да се пикнат, да земат некои ситни парички, нешто на кратки патеки.
ФОКУС: На „Браќа Манаки“ имавме можност да го видиме и недоразбирањето меѓу Лабина Митевска и Столе Попов.
ОРИЃАНСКИ: Не беше тоа нешто што не сме ние. Никој не зборуваше за филмот, немаше осврт. Можеби Столе е во право, дај боже да му е добар филмот, сѐ друго ќе се заборави, тоа е нешто што ќе остане. Е сега, дали им платиле на глумците или не, баш му напишав една порака на Марјан Ѓорѓиевски, зошто ми е симпатичен дечкото, и му реков, научи ја таа работа, пари на рака, Мара за рака. Нема тука ќе ми платите по два месеца.
ФОКУС: Во една пригода имате изјавено дека имаме државни уметници?
ОРИЃАНСКИ: Да. Ако погледате во нивните кариери, сите беа трета лига во претходното време. И сега тие се една група од полуспособни луѓе кои грчевито ќе се држат што е можно подолго.
ФОКУС: Во времето на Тито, барем режимските, оние таканаречените дворски, беа добри уметници, ако го земеме еден Крлежа.
ОРИЃАНСКИ: Видете, Тито беше фраер во таа смисла дека на чуден начин таа претходна буржоазија тој ја остави и ја внесе во системот.
А кај нас, веќе последнава фаза што ја живееме заличува на една мала лудница, каде што се изгуби што е реалност, а што фикција. Јас со мојава работа сум на дистанца од тоа, само се прашувам како човек да остане нормален и здрав во сето ова.
ОВАА ЧАУРА ЕДЕН ДЕН ЌЕ ПУКНЕ
ФОКУС: И, кој е рецептот за човек да остане нормален и здрав во ова општество?
ОРИЃАНСКИ: Јас гледам за себе, гледам да си ги уживам најбаналните работи од животот. Имам некоја способност брзо да заборавам. Во најдобар случај ќе бидам жив уште 20 години, мое е да оставам нешто добро, нова музика, да го поминам животот со луѓе што не ми носат тежина, да уживам во пиење ракија, возење велосипед.
Кај мене во зграда поради сите околности во кои живееме, луѓето си направија во подрум нешто како мал клуб. Почнаа да носат масичка, столчиња и на крај испадна една андерграунд атмосфера. И секоја вечер мажите се собираат да играат карти, па дури и за Нова година беа долу.
И пред некој ден, еден ми вика и што, кога ќе нѐ прашаат, што правевте вие за време на преродбата, додека овие правеа милиони? Игравме карти! И мислам дека кога ќе се случи отворањето на оваа чаура, која ќе пукне еден ден, тогаш ќе видиме каде се наоѓаме, и затоа сега во некои сегменти се воздржувам да давам одговори, иако ги чувствувам.
Можно е сето ова да заврши крваво зашто, пред сѐ, судирот меѓу Македонците и Македонците е голем, а да не зборуваме за Македонците и Албанците. Така што опасно е времето, но не значи дека не треба да се работи нешто, треба да се биде жив.
СЕКОЈА ВЛАСТ НЕКОГАШ ЌЕ БИДЕ ИЗНЕНАДЕНА
ФОКУС: Сметаш дека со сета оваа пропаганда постои некаква можност за промени на подобро и за раѓање нова интелектуална свест?
ОРИЃАНСКИ: Секоја власт се занесува со идејата дека ќе биде вечна и дека сѐ што прави е вечно. Тоа не е вистина. Ќе дојде момент, затоа што има нешто власта што не знае, а може и подобро да не ѝ го кажувам (се смее). Таа не знае дека има една нова генерација, не оваа мојата или вашата. Има нова генерација, која има 20 години и многу бурно следи што кажувам и што правам.
И ѝ се допаѓа и тоа што го правам и тоа што го кажувам. И таа полека ќе се групира и ќе се направи едно клопче од енергија, која во еден момент ќе ги изненади. Секоја власт некогаш ќе биде изненадена. И во Романија кога паѓаше Чаушеску претходно изгледаше дека тоа нема никогаш да се случи.
А и кај власта се гледа еден замор, верглање, повторување. Веќе многу луѓе среќавам што викаат: а бе јас не гледам телевизија, тоа не се гледа. Да излезеш во овој момент и да кажеш дека Македонија има поголем економски развој од Германија, каде што само „Мерцедес“ прави повеќе приход од цела Македонија, треба стварно да си убеден дека пред себе имаш исклучително глупаво население. И да ти поверуваат. И мислам дека такви трикови сè помалку и помалку ќе поминуваат.
НАРОДОТ ШТО ЌЕ ЈА ИЗГУБИ СМИСЛАТА ЗА ХУМОР ОДИ КОН СМРТ
ФОКУС: Какво ти е чувството кога го гледаш градот?
ОРИЃАНСКИ: Лошо. Јас често возам велосипед и тоа ме релаксира. Но, ова повеќе не е мој град. Ова не го кажувам дека јас сум оптоварен со спомени или со што било во минатото. Ме интересира моментот во кој живеам. Немам никаков проблем со градењето, имам проблем дека тоа е лошо и неубаво направено. Ако зборуваме идеолошки, има петстотини илјади проблеми внатре и елементарни непознавања на суштински работи.
Ова лесно може да заврши крваво на крајот. Не знам како власта не гледа дека целата атмосфера и енергија во Македонија е агресивна. Гледам по песниве што ги работам. Ќе им дадам песна што е помеланхолична и веднаш се лепат за неа. А ако им ја дадам втората, „Генерале“, е тоа малку потешко. А народот што ќе ја загуби смислата за хумор, значи оди кон смрт.
ПЕСНАТА „ГЕНЕРАЛЕ“ ИНСПИРИРАНА ОД ЛИК НА ФЕЈСБУК
ФОКУС: Што можеме да очекуваме од тебе во наредниов период?
ОРИЃАНСКИ: До Нова година ќе излезат две видеа, „Генерале“ и уште едно, „Е ова да го пиеш лепотице“, стихови од Дарко Лешоски. Ако забележувате, ви кажав 2-3 нови лика, Ханис, Дарко, Влатко. Ете тоа е една нова струја што мене ме интересира, нови по дух и по идеја. Мене ми е ќеф што водата не ме исфрли, бидејќи од мојата генерација имаше и други музичари што не преживеаја, зашто не се менуваа. Тие некои ликчиња се новиот зрак што ми докажува дека не е сѐ умрено.
А за песната „Генерале“ сите мислеа дека се однесува на Стојанче Ангелов (се смее), а јас со него до скоро не се ни познавав. Песната ми падна напамет кога некој полициски службеник на Фејсбук ме пцуеше, кој си ти, што си ти… Некој ми рече, оди прочитај таму, те навредуваат, а јас во принцип не читам такви нешта, кога ме пцујат. Си велам, кој го шиша, и прашав како му е името, а ми велат некој генерал му е потписот на Фејсбук. Веќе ја имав почнато музиката да ја работам и си реков, ова би било добро за песна. И така си играв, почнувајќи од тезата дека нема ништо толку сериозно на светов.