Интервјуто е објавено во 937. број на неделникот „Фокус“ на 20 септември 2013
Роден скопјанец, дипломира на Факултетот за драмски уметности во Белград, а повеќе од две децении живее во САД. Тоа е кусото претставување на режисерот Наум Пановски. Предава на неколку универзитети во Вашингтон и во Њујорк, а главна преокупација му се демократијата и индивидуалните слободи. Тоа што отскокнува од мнозинството во дијаспората, преокупирана само со национални теми, го објаснува со социолошката матрица на луѓето. „Тие луѓе можеби студирале таму, но ментално живееле во своите прилепски или ресенски села, па така тие сѐ уште говорат на дијалект, живеат во своите енклави“, вели режисерот за „Фокус“.
Во интервјуто, Пановски критички говори за министрите школувани во странство, за студентите кои го разочарале како колаборационисти на власта, за диктатурата што ја живееме. Повод за разговорот, пак, беше неговиот документарен филм, снимен пред 25 години, за симболот на слободата и отпорот на Чиле, Виктор Хара, кој деновиве се најде на фестивалот „Браќа Манаки“!
ФОКУС Како дојдовте на идеја во далечната 1978 година да направите документарен филм за Чилеанецот Виктор Хара? Каква инспирација овде на Балканот имавте од Латинска Америка?
ПАНОВСКИ Во 1973 година се случи еден настан што неминовно нѐ погоди. Пред 40 години, на 11 септември, под команда на генералот Пиноче беше извршен воен државен удар во Чиле, а премиерот Салвадор Алјенде е убиен. Тоа беше еден од најмрачните периоди на Чиле, кој траеше речиси две децении. Ние знаевме за Виктор Хара, ги пеевме неговите песни, тие беа популарни на овие простори. Во 1975 година ја добив Фулбрајтовата стипендија за студирање на Њујоршкиот универзитет. Њујорк е еден голем универзитет и колку што можев да бидам буден, безмалку 24 часа, одев на разни настани. Здружението на драмски уметници на Њујорк организираше средба со Џоан Хара, таа е сопругата на Виктор. По тој говор и по таа средба со неа, јас знаев дека морам да направам документарен филм.
ФОКУС Филмот, всушност, е реконструкција на животот и на смртта на Виктор Хара. Убиен е веднаш по воениот удар?
ПАНОВСКИ Пучот е извршен на 11 септември 1973 година. Силите на Пиноче го имаат заземено Политехничкиот универзитет бидејќи студентите и професорите не сакаат да излезат. По два дена, значи на 13 септември ги носат сите в затвор на стадионот „Чиле“, во Сантијаго. Таму е однесен, мачен и убиен и Хара, но и студенти и други луѓе. Постои приказна, која е верифицирана по убиството, дека му биле искршени прстите поради тоа што не сакал да свири. Го терале на стадионот да свири, за да ги забавува, тој одбил, и затоа му ги кршат прстите и ден потоа го убиваат, на 16 септември. И затоа ми е особено драго што ние разговараме за неговото брутално убиство токму денес, на денот на неговата смрт.
КОЛКУ ЧИНИ СЛОБОДАТА!?
ФОКУС Во документарецот, барем во тој дел што можев да го видам, има една поента „Виктор Хара мораше да умре пеејќи за слободата“?
ПАНОВСКИ Да, реченицата мораше да умре има една симболика. Многу е интересно што таа реченица ја кажува еден друг човек, кој во тоа време, барем беше многу поинаков, беше полуциден, а тоа е Слободан Чашуле. Тој тогаш рече Виктор Хара мораше да умре бидејќи беше симбол на Чиле, беше симбол на слободата, на отпорот. И мораше да го убијат човекот, и да ја убијат слободата, мораше да го убијат човекот што ја симболизираше неа.
ФОКУС Вашиот документарец се најде на годинешниот фестивал „Браќа Манаки“ во Битола. Сигурно не само затоа што денеска се навршуваат 40 години од убиството на главниот лик во Вашиот филм?
ПАНОВСКИ Мотото под кое се прикажува, всушност, е „некои работи остануваат вечни“. Филмови кои немаат време на траење. Затоа што и тогаш и денес тој е актуелен. Темите со кои се занимава филмот се присутни. Филмот постојано прашува: Колку чини слободата и што ние, како индивидуи, како граѓани, сме подготвени да направиме за неа.
ФОКУС Сакате да кажете дека правдата можеби е бавна, ама стигнува?
ПАНОВСКИ Разговарав пред неколку месеци со Џоан Хара за некои детали за филмот. Таа инсистира на историската вистина за да може да се расчистат легално некои работи. На 28 декември минатата година, јавниот обвинител на Чиле покрена обвинение против осум офицери на тогашната чилеанска војска, меѓу кои се командантот и заменик-командантот на стадионите каде што имало масакри. Таа постапка е во тек. Злочинот, особено злочините против човештвото, против слободата, против човековите права не застаруваат. Пред неколку дена, Џоан Хара поднесе тужба и до судот во Флорида против еден од тие полковници затоа што тој сега е американски граѓанин.
ФОКУС Поимите и термините што ги користите во филмот се ептен актуелни во денешна Македонија. Овде власта зборува за обид за државен удар кој го подготвувала опозицијата, денеска се апсат за шпионажа дваесетина луѓе. Опозицијата и критички настроената јавност, пак, оваа владејачка гарнитура ја доживува како диктаторска, или барем како демократура.
ПАНОВСКИ Живееме во едни, така да ги наречам, опасни времиња. Имаше еден филм на нашата младост „Оловни времиња“, кој зборуваше за едни мрачни времиња. Зошто го споменувам ова? Од проста причина што многу е тешко да се разговара за што било, во атмосфера каде што не постои слобода на говор, каде што постои диктат на една мисла…
ФОКУС Ударните тупаници на преродбата сега би ви рекле дека, еве, вие слободно зборувате. Тоа е нивниот спин зашто по таа логика и Милошевиќ бил демократ бидејќи имаше медиуми кои жестоко критикуваа.
ПАНОВСКИ Нивното извртување на суштината во Америка се нарекува дисторзија. Демократура е убав збор, но постои и една друга, многу пострашна работа за која јас пишував уште пред неколку години. Дали ќе имаме ние во Македонија демократија или ќе дозволиме етнократијата да ни уништи сѐ!? А зошто говорам за етнократијата, за диктатура и за нарушувањето на основните човекови вредности? Таа етнократија е идентична со нацистичката идеја на Хитлер во 1930-тите. Хитлер, исто така, говори за некои големи стадиони, за големи градби што ќе се случат во иднината, а, всушност, кога ќе погледне човек, зад нив останува песок, останува пустина. Станува збор за извитоперување, за тотално непознавање и намерно, агресивно инсистирање на единствена вистина. Да свртиме во кој било речник, лексикон, енциклопедија, ќе видиме што се подразбира под терминологијата диктатура, како функционира таа. Тогаш ќе видите дека овде, во оваа држава, за жал, постои диктатура. Ако на некои властодршци ова не им е јасно, тоа значи дека се недообразовани и неуки.
ФАШИСТИЧКО ВРЗУВАЊЕ ЗА ТЛОТО И ЗА КРВТА
ФОКУС: Живеете повеќе од 20 години во Америка, а добар дел од актуелните министри се школувани токму во САД. Објаснете ми го тој феномен. Зошто тие луѓе така извитоперено ја практикуваат демократијата бидејќи овде немаме „чек енд баланс“, туку еден центар што контролира сѐ!?
ПАНОВСКИ Според мене, тука постојат два аспекта. Првиот агол на гледање на работите е социолошката матрица на луѓето. Тие луѓе можеби студирале таму, но ментално живееле овде. Живееле во своите прилепски или ресенски села, па така тие сѐ уште говорат на дијалект, живеат во своите енклави и којзнае како говорат македонски и англиски. Така што нивното студирање таму го гледам како изолациско студирање, каде што се затворени сами во себе, а не да разберат каде живеат, не да ја разберат културата во која што се, не да ги научат основните принципи на демократијата и човековите права. Тоа е едниот аспект на работите.
ФОКУС Тие ја разбираат демократијата како „ние победуваме неколку пати во неколку години“ и со тоа, демек, сѐ им е дозволено. Можеме да наброиме едно чудо вакви девијации, кои тие луѓе, школувани на престижни светски универзитети, ги пласираат катадневно…
ПАНОВСКИ Да, но тоа во демократските општества не значи дека сѐ им е дозволено, тие имаат мандат да владеат разумно и одговорно водејќи грижа за сите граѓани подеднакво, а не само за нашите. Во тој контекст, другиот аспект на недоучените министри во странство е интересен. Со самото тоа што тие се свртени кон самите себе, тие не се интересираат за вистинските човекови проблеми. Имате, на пример, Македонци во Њу Џерси кои живеат таму и по 30 години, а кои немаат отидено на другата страна на мостот во Њујорк. Зошто? Затоа што македонската ментална структура, всушност, е расистичка, демек таму има Црнци, хомосексуалци и секакви други што се „опасни“! Тоа е тој ментален склоп, кој не прифаќа многу други културни концепти. А тоа е она фашистичко врзување за тлото и за крвта. Добри се тие што се Македонци и од мојот стар крај, а сѐ друго е непријател затоа што јас не знам да разговарам со него, зашто не му го познавам јазикот, а и да му го познавам, ние Македонците сме најдобри.
ФОКУС Но, велат секој роб, тежнее не да биде слободен туку да стане робовладетел. Имам чувство дека сонот на нашата десница, ВМРО-ДПМНЕ бил да ја надмине левицата во комунизмот.
ПАНОВСКИ Тоа е тој друг аспект, во кој спаѓа и религиозната матрица. Најлесно е да се манипулира, а религијата тоа најчесто го прави со неуки луѓе. Не џабе е речено дека религијата е опиум за народот. Со тоа доаѓаме до еден концепт, кој функционира преку спојот на националното и религиското. Ако ја погледнете македонската заедница во Америка, Македонците никогаш не гласале за демократите, секогаш за конзервативците, за републиканците. А Републиканците се тие што особено последнава деценија се поддржани од Ти-парти движењето, а тоа е најрадикалната религиозна десница во САД. И ако погледнете денес што се случува во македонскиот политички речник на власта, вие ќе ја видите истата религиозна матрица на американската Ти-парти филозофија против абортусот, против правата на жените и геј-заедницата, против сѐ тоа што е поинакво од нас… Е овие деца кои се недоквакани и кои говорат на дијалект, и покрај тоа што биле на некои светски универзитети, не сакале да се адаптираат и да ги видат демократските вредности на Америка. Доаѓаат тука со извитоперена слика за Америка. Јас сум предавал на тие факултети, а тие учеле и за жал малку научиле, тука е разликата.
ИМАМ ПОЧИТ КОН ВМРО, НО НЕ И КОН ДПМНЕ
ФОКУС: Вие отскокнувате од просечниот профил за македонски иселеник преку океанот, чии изјави се исцрпуваат со националните теми, од типот „името не го даваме“. Вие сте еден од ретките што зборува за индивидуални човекови слободи. Од каде Ви е овој „дефект“?
ПАНОВСКИ Јас сум Американец. Што значи тоа? За мене Америка е отворен простор, каде што на прво место се индивидуалните слободи. Тоа го говорев и во минатиот систем, не колективна свет, туку индивидуална свест, каде што поединецот е битен, а не да се замајуваме со разни идеолошки матрици што работат против поединецот.
ФОКУС Што би требало да биде стратегија и приоритетна задача на нашите Македонци од дијаспората. Што е погрешно во сето тоа?
ПАНОВСКИ Па, мора да научат таму каде што живеат да ги сфатат принципите на демократијата. Таа не е идеал, не е светост, но подобра нема. Да научат каде се. Второ, граѓанските принципи на американската демократија да ги пренесат како искуство, да се образоваат. Ние имаме многу луѓе таму кои работат физички работи и не ги интересира ништо, како што ги има и овде. Таа генерација што е школувана овде, таа не сака да се врати, да мисли на Македонија. Тие што се школувани таму, пак, тие се врзани за црквата и името им е главната работа. А другата работа што е многу битна, а што е врзана за црквата, јас сум бил на вакви настани, најбитната работа е кога треба да се донира за Македонија. Какви се донациите на дијаспората за Македонија? Колку пари дале? Ако сакаш нешто, мора да инвестираш во тоа. За да имаш добра жетва, ти мора да посееш.
ФОКУС Од 2011 година веќе имаме тројца пратеници во Собранието од дијаспората. Дали знаете кој е пратеникот што Ве застапува?
ПАНОВСКИ Постои една голема доза манипулација што ОМД ја прави. Зборуваат дека таа претставува некои 300.000 Македонци во Канада и во Америка. Тоа е лага. Таа може да претставува 50-100.000 луѓе, па дури и тоа е многу. За мене лично, луѓето од ОМД ја користат организацијата за своја лична афирмација, стекнување политичко искуство и политички амбиции и средства за живот. Инаку, не знам кој ме застапува и не сум ни гласал. Зошто да гласам? Филозофски сум против. Прво, со кое право некој иселеник таму, од Зрзе или слично, ќе се меша во внатрешните работи на Македонија?
ФОКУС Со ваквиот Ваш став, сепак, помагате некои со стотина гласа да бидат избрани!
ПАНОВСКИ Тоа би требало да се измени, ама кога ќе има нормални демократски избори. Значи, јас имам почит кон ВМРО, но немам апсолутно никаква почит кон ДПМНЕ. Зашто ВМРО е историска категорија, колку и да била таа национална или националистичка, таа е битна за македонскиот идентитет. Секој може да каже што сака, но по тоа што јас го носам со себе, јас сум Македонец, а, исто така, јас сум граѓанин на светот. Мојот идентитет не е врзан исклучиво за Македонија, мојот идентитет се врзува и со Крлежа, Достоевски, Данило Киш… Ние денеска живееме со идентитети што се претопуваат. Мирко Ковач, најбрилијантниот ум на овие простори, на најбрилијантен начин му направи вивисекција на злото на национализмот, тоа што Киш го прави во „Час на анатомија“.
ХАМЛЕТ КОЈ ЌЕ СЕ ПОБУНИ ПРОТИВ ДИКТАТУРАТА НА ОЧУВОТ!
ФОКУС Ние во овие години на транзиција немаме уметност што оди „спроти ветрот“. А и во комунизмот имаше филмски и драмски проекти кои го исмејуваа самоуправниот социјализам. Сметате ли дека ова е црн период за уметноста?
ПАНОВСКИ Ова е црн период, поцрн и не може да биде. Пред извесно време, кога се отвораше театарот, кога ја видов онаа прегратка, Мефисто кој го земаше во смртоносна прегратка својот миленик, директорот на МНТ, кој е изгубен… Ние го гледаме тој процес на Фауст, кој Клаус Ман така убаво го има опишано. Има многу колаборационисти со власта. Затоа што се корумпирани. Се срамам од таквите мои студенти. Но, горд сум на студентите, како што е Сашо Тасевски затоа што има свое мислење, има интегритет, зборува и против СДСМ и против оваа десница која е деструктивна. Има интегритет. Најстрашен за мене е тој моралниот распад. За жал, многумина станаа колаборационисти и со својата работа ѝ даваат легитимитет на оваа брутална власт. Предавството на личниот интегритет е на повеќе нивоа, од професори до МАНУ… Јас сум згрозен од лицемерието на МАНУ, од инертноста на тој геријатриски центар, од интелектуалците кои за мене биле идеали, кои со своите песни го потенцирале и го докажале постоењето на специфичниот македонски идентитет. За една мала пензија, се продадоа.
ФОКУС Не се само пензиите, секој има деца и внуци кои некаде работат на буџетска сметка, а, нели, живееме во диктатура. Лесно Ви и да делите лекции, кога сте материјално обезбеден во САД.
ПАНОВСКИ Сега сум покомотен, тоа е точно, но, имав и јас деца во 1984 година, кога си отидов од телевизијата. Тогаш имав едно сериозно недоразбирање со генералниот директор Стојан Димовски поради една документарна емисија за Македонија. За една година завршивме две и полгодишна работа. Кога му побарав за луѓето што работеа да има даде или одмор или плати, ми рече: па не ја направивте вие емисијата, туку другарите од Централниот комитет! Сфатив дека со него нема дијалог.Тогаш станав, ја треснав вратата и си отидов. Потоа ме симнаа да работам Дневник. По две години имав судир и со директорот на МТВ, Љубомир Јакимовски Пиноче. Во 1984 ме викна да правам филм за сите доаѓања на Тито во Скопје. За месец дена требаше да направам документарен филм со материјали кои беа изгребани, технички лоши. Не сакав да го правам тоа и ме обвинија дека сум против Тито. Во кавгата дури ми порачаа дека сум среќен што не сум во затвор. Утредента си отидов од МТВ.
ФОКУС И денес за слична реакција би Ве обвиниле дека сте против Груевски, односно против државата и нацијата! А за 20 години, 455.000 луѓе од Македонија се иселиле. Дали тоа значи дека овде или ќе ги замолчат и ќе ги корумпираат, или, пак, се чувствуваат немоќни да променат, па фаќаат пат под нозе?
ПАНОВСКИ Не смееме да ја изгубиме битката за утре. Ќе ни треба многу време, но мислам дека ќе се оправиме. Можеме и мораме.
ФОКУС Каков документарец би направиле за овој период? Кој симболично би бил, според Вас, нашиот Виктор Хара?
ПАНОВСКИ Јас верувам во женскиот принцип, и ако револуцијата во оваа земја ја направи некој, тоа ќе бидат жените. Втората моја теза е, и таа е интегрирана во последната моја претстава во Америка, дека нам ни треба нов Хамлет. Хамлет на нашето време, кој ќе се побуни против диктатурата на очувот, не на таткото, затоа што тука има голем куплерај… Ние сме една инцестуозна нација. Потребен е нов Хамлет, кој со средствата на својата уметност, со средствата на својот интелект, а не со средствата на физичкото оружје и насилство, ќе овозможи она што се нарекува достоинствена промена, која ќе донесе поубаво утре, не само за нас, туку и за тие по нас.
Дволично
ЃОРЃИЈА СТАНА ЏОРЏ, АМА „ИМЕТО НЕ ГО ДАВА“!
ФОКУС Дали сте вклучен во активностите на Обединетата македонска дијаспора (ОМД ) или сте „морално и политички неподобен“?
ПАНОВСКИ Јас сум граѓански ориентирана личност, индивидуалец, кој верува во принципите на демократијата. Во тој контекст ме иритираат Македонците во ОМД, кои се викаат Крис, Џорџ, Џон, Питер и Џери. И на еден од основачите, кој го знам лично, кој ме убедуваше да говорам на еден од нивните конгреси, му реков, „ако дојдам таму, ќе биде многу непријатно бидејќи не се согласувам со ова што го правите. А второ, кога ќе му кажеш на тој твојот главен финансиер Џорџ Атанасовски да се вика Ѓорѓи, тогаш ќе дојдам“. Како може тој да се вика Џорџ, а да бара да не му се промени името на државата! Тоа се будалаштини! Во тој контекст мислам дека овие Македонци се дволични. Тие не знаат што сакаат.