Пишува Д-р Наташа Сарџоска, социјален антрополoг, Институт за етнологија и антропологија, ПМФ, УКИМ
Џорџо Агамбен, за време на COVID-19 здравствената криза во Италија, контроверзно изјави дека нашето општество не верува повеќе во ништо друго освен во голиот живот и дека очигледно е дека луѓето се спремни да ризикуваат сѐ, односно нормалните услови на живот, социјалните односи, работата, љубовните и пријателските врски, политичките убедувања и вероисповеди само за да се спасат од опасноста од зараза и разболување.
Во такво нездраво време гледаме како се одмотуваат повеќе одлики за човештвото. Првата е дека човекот е затворен, ограничен, отстранет, стушен, безнадежен, не му е добро, не живее, функционира и егзистира биолошки, има ниски предизвици, кратогледи цели и минимален простор за креативно делување. Животот му се сведува на брза егзистенција, како тој да е негов набљудувач од театарска публика. Човекот постојано брзал и бегал, грабал и уништувал, небаре сакајќи да дојде до крајот којшто, сепак еве сега го плаши. Другата одлика е дека човекот е непроменлив. И покрај трагичните социјални агенси што сурово ги наметна пандемијата, човештвото не покажува прогрес. Принуден на базично преживување, човекот прифаќа ограничувања на својата слобода, инфо-пандемија, или злоупотреба на информации, и когнитивна пандемија, односно наплив на екстремни реакции. Во оваа психотична состојба, штом каналот за зараза се поистоветува со човекот, тогаш меѓучовечките односи последователно дегенерираат, мутираат, дури и се укинуваат или пак хибернираат, со што се доведува во криза секоја основна човечка слобода.
Оваа пандемија му всади на човекот конечно познание дека смртта е извесна и сигурна дестинација, иако смртта како никогаш порано не била така дискретна, сведена на број, на статистика, на ред, на алгоритам, како зад тој генератор на страв да се крие податокот дека не е сечиј живот подеднакво важен. Сето тоа е засилено со информациите за криви на раст на заразени и на починати, што нагло ја зголемуваат анксиозноста и паранојата кај луѓето како и стравот за преживување. Но, и покрај тоа, се чини дека човекот и натаму останува закотвен во своите елементарни навики, виртуелни мрежи, првобитни потреби.
Човекот како да не може да разбере дека големите концепти вметнати во структурите на нашите општества, како слобода, еднаквост, братство, солидарност, сега стојат на стаклени нозе. Човекот како да не може да препознае што ќе остане на брегот откако ќе се повлече плимата. Иако свесен дека нема решение за траурната криза, човекот и натаму е раздорно суштество, неспособно да создаде нова форма на постоење и да покаже далекусежна свест и грижа за биосферата во којашто живее. Човекот не може сѐ уште да разбере дека е составен дел од организмот на планетата.
Така, вирусот кулминира преку откоренувањето на емпатија и создава неурамнотеженост кај човекот. Не се издвојува посебно истражување што може да го предвиди човечкото однесување, а ниту здравје, после оваа криза. Се проценува, за разлика од првичните проценки, дека сѐ ќе остане исто, та дури и ќе стане полошо. Не можеме да очекуваме нов подобар свет после изолацијата, затоа што тој свет го нема. Антрополошките мутации што започнаа со пандемијата, водат кон изоставен и намален човечки контакт. Во Италија со голем сарказам беше дочекана одлуката дека може да се движат од еден до друг град за посета само членови на семејства, вереници и „стабилни љубовнички врски“. Многу земји најавуваат задолжителни медицински сертификати дека патникот не е заразен со вирусот корона. Ќе следат и други мерки за строга гранична контрола и ограничено движење.
Во ова нејасно заплеткано време можеме веќе да ја насетиме темницата на новата човечка состојба: иако полека се отвора материјалното производство, се чини како образованието, уметноста, туризмот и културата да се препуштени на маргините. Се менуваат медиумите и матриците од автентични во кибернетички: театарски претстави, концерти, диџеј настапи, поетски читања, интервјуа, дебати, протести, настава, обука се водат на виртуелните платформи. Стравот за личното преживување преовладува над стравот од немање слобода на движење. Светот не е мобилен ниту мобилизиран. Светот е запрен и закочен.
Самата глобализација е пандемична зашто се заснова на слободна размена на добра и услуги, па оттаму и вирусот лесно продира во сита ткива на општествата. Но, токму поради пандемијата, слободната размена и движење не се повеќе можни, иако конзумеризмот и натаму се шири. Како последица, се појавија низа состојби на исклучок што докажаа дека демократските модели не се совршени за сузбивањето на разорни пандемии како оваа. Затоа, тие состојби на исклучок се поврзуваат со некои тоталитарни матрици на коишто современиот човек не беше навикнат, затоа што светот што тој го познаваше беше достапен, поврзан, либерален, брз, изобилен, динамичен, густо населен.
Наметнатата географска, физичка и психичка дистанца наложи нов живот со строги правила па дури и казнена или дисциплинска одговорност. Разбравме на суров начин дека изолацијата значи отстранување, оддалечување, исклучување. Научивме да живееме во периферијата на нашиот живот, да го ставиме животот на пауза и таму во нашиот мал простор да градиме нов центар. Научивме мирно да ги прифатиме политичките одлуки што се косат со современите мисли и стремежи за мобилност и за слобода на движење. Многумина научија да живеат во сиромаштија, во застој, во немаштија, во неизвесност.
Научивме исто така дека не се сите поеднакво изолирани: некои имаат можност да престојуваат во карантин во отмени хотели, некои во лукзусни станови, а други во мали домови со бројни семејни членови. Оваа екстремна логика на седентарен и инертен живот води кон состојба на доброволна исклученост. Но, таа исклученост е различна од онаа на бездомниците или на сиромашните, или пак на оние коишто, бидувајќи во притвор или затвор, се веќе подлежни на отфрленост од општеството. Токму на тие места карантинот и изолацијата се парадоксално невозможни. Токму на тие места не се сите еднакво заштитени и изолирани. На тие места густината на луѓе станува парадоскално и произволно токсична.
Оваа изолација не е вистинска за сите. Мобилноста им е дозволена на малкумина. Доколку од вашите четири ѕида можете добро да заработувате, да добивате пензија, здравствено и социјално осигурување, вие не ја чувствувате ова криза како вистинска форма на заложништво. Вие сте сепак меѓусебно поврзани во еден кибернетички трговски и банкарски систем што во сета негова комплексност ви овозможува да имате „пристап“ до светот, па макар и страничен. Односно, вие можете и натаму да бидете „мобилен“ дел од потрошувачката матрица (набавки на намирници, образование, работа преку интернет). Иако низа на услуги не се достапни, како културен, спортски и социјален живот, сепак оваа навала на засилени виртуелни услуги докажа дека трговските мрежи и потрошувачите спремно го дочекаа овој кризен период. На човекот не му е тешко да нарачува производи на електронски платформи без да размислува за другата страна, односно за работниците кои, набиени во магацини, испорачуваат и буквално материјално ги хранат мрежите на нашите потреби. Оваа економска електронска меѓувклученост ствара невидлив процес на капиталистички врски што се хранат токму од тие јазли на основна човечка нужда и на конзумеризам што е непосредно поврзан со загадувањето на животната средина.
Заклучокот е дека изолираните, и покрај својата неподвижност, имаат пристап до светот од другата страна, за разлика од екстремните случаи во социјалната скала – оние што имаат привремена или неформална или работа „на црно“ или оние што не се заштитени со здравствено осигурување или пензионерите погодени од подоцнежни когнитивни нарушувања или сиромашните студенти оневозможени да се потпрат на оваа динамика за изолирана интеграција – односно сите оние што имаат тегобност да се движат, или да се с/најдат во либералниот систем, исфрлени од мобилниот свет кон којшто се стремеле.
Парадоксот на овој нов начин на живот е дека добри услови на изолација имаат токму оние луѓе кои ја имале отсекогаш слободата на движење пред да настапи здравствената криза. Тоа се луѓето со високо ниво на економска автономија и глобален потрошувачки пристап до навики и услуги и со одлична мрежа на глобализациски интеракции. Токму тие се заштитени со високото ниво на „граничност“ (израз на Ан Лор Амилхат Шари и Фредерик Жиро) односно на безбедност, што укажува дека, како што и претходно постоеле, така и натаму ќе постојат нееднаквости и неможности за премини на границите. Всушност, тоа се луѓето кои веднаш по оваа криза и ќе ги продолжат своите безгранични маршрути.
Во повеќето романски јазици се користи глаголот „se confiner“, “confinare”, “confinаr” што значи да ставиш нешто или некого внатре во граници, контури, рабови, лимити. Тоа укажува на законитоста на процесот на минување граници и на живеење внатре во овие вонредни граници. Тоа се два вида на припадност и на учество во социјалното ткиво. Сепак, и покрај демократската еднаквост и доверувањето на политички права, пристапот до целосно граѓанско учество зависи од индивидуалната корисност и заслуга во процесите на глобализација. Намерното непознавање дека во таа меѓузависна економија на глобализираните елити учествуваат магацинери, работници во фабрики, евтина работна рака, не нѐ води кон бистра слика за сложените глобални врски. Една од тие сложени врски се токму електронските платформи за материјални набавки зад коишто почива сега нашата седентарна ограниченост, но и туѓата експлоатација. Се изведува заклучок дека кај сите тие глобализациски врски вирусот се јавува како симптом.
Но, тоа всушност, го покренува прашањето дали сме веќе инфилтрирани во жариштето на новата неолиберална бура? Или дали, како што вели Жан Пјаже, „она што го гледаме го менува она што го знаеме, а она што го познаваме го менува она што го гледаме?“ Или, можеби, како што напиша Жозе Сарамаго, „ние не станавме слепи, ние сме слепи кои, иако гледаат, всушност не гледаат“. Овие размисли ми ја потврдуваат претпоставката дека човекот не се бунтува (барем не така видливо) против оваа состојба, затоа што можеби токму и во ваква состојба живеел претходно. А несакањето да се погледне големата слика личи бездруго на вртење глава од средиштето на кадарот.