Младиот отворен театар (МОТ), како што го најавија организаторите, секогаш, помалку или повеќе, храбро се борел против бариерите, и тие на умот, и политичките бариери, временските, конфесионалните, родовите, финансиските, бариерите на сопственото јас. Годинава кога МОТ одбележа 40 години постоење под мотото „Бариери“ воочливи се социјалните и политичките пораки кои низ преставите ја отсликуваат суровата реалност. Фокус имаше можност да зборува со младиот, но популарен и јавно прокламиран како активистички режисер, Оливер Фрљиќ. Тој на првиот ден од фестивалот ја понуди преставата Комплекс Ристиќ поттикната од значењето на познатиот српски режисер Љубиша Ристиќ, односно како неговата големина била искористена во политички, режимски цели на кланот Милошевиќ. Во деновите кога се средуваат впечатоците од МОТ, Фокус го објавува политичко- театарското интрвју со Фрлиќ.
ФОКУС: Што треба да претставува копмлекс Ристиќ?
ФРЉИЌ: Комплекс Ристиќ е сплет на многу нешта. Режисерот Љубиша Ристиќ како почетна тема е еден вид метафора за распадот на едно општество и неговиот систем на вредности. Биографијата на Ристиќ е таква што, од една страна тој претставува еден од најзначајните режисери во југословенската архива, а од друга страна неговиот политички ангажман претставува антитеза на неговата уметничка работа. Тука зборуваме за неговата улога во партијата на Мира Марковиќ, сопругата на Слободан Милошевиќ. Низ тие контрадикции за негова егзистенција, ми се причини дека може да се зборува и за контрадикциите на југословенското општество и за постјугсловенските општества во кои ние живееме. Значи, како ние дојдовме од една идеологија од коегзистенција на различности до моменталната состојба во која мнозинството од општествата се конституирани исклучиво во еден облик, а тоа е институционализираниот шовинизам.
ФОКУС: Дали масовното уринирање на сцена врз картата на Југославија и плукањето од уста во уста меѓу актерите во преставата може да претставува една од најгрдите метафори за распадот на таа држава и за улогата на режимските режисери?
ФРЉИЌ: Ќе почнам од плукањето. Она што е интересно е дека всушност кога тече таа сцена глумците се во затвор. Она што плука врз нив всушност претставува СЛОБОДАТА, како метафора од познатата слика на Делакроа на која СЛОБОДАТА му плука на народот во уста, а тој и враќа. Она што е интересно е дека на врвот на тој затвор, кој што тие самите си го изградиле, се наоѓа слободата. А што се однесува за уринирањето врз Југославија тоа може да се интерпретира на различни начини. Може да значи како вистинско мокрење врз таа држава или таа идеја, или означување на територија, како што кучињата си ги означуваат своите територии. Ние намерно направивме знаци кои не се еднозначни, така што гледачот може сам преку своето искуство да си го протолкува.
ФОКУС: Краткиот опис на претставата Комплекс Ристиќ вели дека таа не се бави директно со личноста на Љубиша Ристиќ, туку претставува студија на некогашниот контекст, на заедничкото театарско наследство и неговото влијание и последици врз денешната сцена во постјугословенските држави. Што заклучивте од тој процес, од таа театарска студија? Кои се најголемите разлики во уметничката работа од тоа време и денес… Што ни останало како наследство?
ФРЉИЌ: Постоеше разлика затоа што тогаш живеевме во една државна заедница во која постоеше еден поинаков систем на вредности. Барем постоеше социјална еднаквост, забрана на националистичкиот дискурс на јавен простор итн. Ние како општество, очигледно не сме биле зрели за тоа, што се покажува и денес. Денес е поинаку, денес живееме во време на неолибералниот капитализам каде што се може да биде инструмент за профит, па дури и војната, а војната е најголем бизнис, тоа го знаеме сите. А од друга страна, национализмот е многу добар. Во текот на војната е украден цел општествен имот и сето она што нам ни припаѓаше во минатата државна заедница стана приватна сопственост. Сите фабрики кои ги граделе моите родители се приватизираа. Во Хрватска некој од нив се купени за една куна, за подоцна тајкуните кои ги купуваа тие фабрики ги продаваа самите недвижности и заработија многу пари. Самата војна на површина има наратив за независноста и националната еманципација. Во суштина се работи за интересите на една олигархија која настанала низа таа војна. И тоа се гледа на просоторт на целата бивша Југославија.
ФОКУС: Поради поврзаноста на Љубиша Ристиќ со режимот на Милошевиќ истакнувате дека нему му се случи еден вид неформална лустрација. Од друга страна, сведоци сме дека одредени политичари кои играа значајни улоги во тој режим од деведесетите денес не само што се реинкарнира, туку ги воскреснаа своите кариери на највисоко ниво, како што е случајот со некогашниот радикал, а сегашен српски премиер Вучиќ. Дали тоа значи дека на уметниците потешко им се простуваат грешките отколку на политичарите или во случајот на Ристиќ во прашање е нешто друго?
ФРЉИЌ: Да, да. Тоа некој го кажа и овој проблем е повторно присутен. Тој проблем беше третиран на самиот почеток на оваа претстава, а тоа е дека самиот Ристиќ доживеа една неформална лустрација во Србија, а ниеден друг уметник. Во тој момент општеството се однесуваше многу непринципиелно, за подоцна да се случи парадоксот кој вие го спомнавте, а тоа е дека општеството само си ги амнестираше од одговорност политичарите, со тоа што за премиер го избра Вучиќ и Николиќ за претседател.
На некој начин станува апсурдно да се зборува за одговорноста на уметниците во ваква ситуација, кога самиот политички врв кој денеска ја води државата се повампирените радикали. Мора да знаеме дека и претседателот на Србија и премиерот беа членови на српската радикална партија на Воислав Шешељ. Исто е и со граѓаните во Хрватска кои ги избраа ХДЗ на власт иако тие ни ја покрадоа цела држава, направија војна, беа политички спонзори на убивањето на цивилите и на концентрационите логори за муслиманите во западна Херцеговина.
ФОКУС: Вашата работа е провокација за десничарските сеништа и во Европа, не само дома. Фрапантен е случајот со цензурираната претстава во Полска, која што требаше да се осврне на полскиот антисемитизам, а беше откажана поради закани. Толку ли е голем стравот од соочувањето со минатото? Дали тоа што ние го нарекуваме балкански синдром всушност е нешто многу пошироко распространето?
ФРЉИЌ: Ние не сме посебни во ништо, па дури ни во тоа. Мојот труд во Полска всушност говореше за полскиот антисемитизам. Тоа беше тема на која сакав да творам бидејќи тоа е многу важно. Она што сега се случува во Полска – решила да прима само бегалци – христијани. Прашањето за антисемитизмот во Полска е всушност прашање за кое се нема многу зборувано во јавниот дискурс. Таа држава на крајот од Втората светска војна сакаше да се престави како жртва. Сепак постојат историски факти за вмешаноста на Полска во холокаустот. Мојата престава требаше да се занимава со сите тие прашања.
Тогаш раководителот на театарот каде што почнавме да ја спремаме преставата ја забрани. Секако не ни даде логично објаснување освен дека тоа се прави заради безбедноста на актерската екипа. По неколку месеци, откако се повлековме од идејата, ставот на театарот беше дека преставата била лоша на естетско ниво. Но тоа се класични маневри на цензурата. Секако дека никој никогаш нема да ви каже дека ја забраниле затоа што содржината не им одговара.
ФОКУС: Но ова не е единствениот пример. Вашите престави се трн во око и во Хрватска, каде што живеете и работите и каде што сакате в лице да им посочите дека општествата страдаат од националисти.
ФРЉИЌ: Во 2008-та имав иста ситуација во Сплит. Искористив антички текст за да зборувам за воените злосторства, особено за случувањата во кои биле измачувани српски цивили, а биле лојални граѓани на Сплит. И тогаш директорот на театарот го забрани прикажувањето на преставата. Но, веднаш со реакција се појави тогашниот премиер Иво Санадер кој наложи преставата да се прикаже. Јас многу се налутив и не сакав да ја играме таа престава затоа што се прашував кој е тој премиер да каже дали треба да се игра престава или не. Од каде нему тоа право? И премиерот така си имаше поени во јавноста затоа што тоа му ги направи ставовите либерални. Основен проблем беше и тоа што го користивме говорот на Санадер додека беше во опозиција, да кажам кога имаа намера да извршат своевиден пуч, кога со десетици илјади ветерани и десничари сакаа да ја срушат власта на Ивица Рачан. Неговиот говор во кој тој се противи за испорачувањето на хрватските генерали во Хаг јас го ставив во преставата и тогаш директорот на фестивалот „Сплитско лето“ ја забрани.
ФОКУС: И покрај преокупацијата да предизвикувате јавни полемики пред се во државите во кои владее десницата, некако ја исклучувате Македонија која деценија е под автократска власт. Немате познавање, немате инспирација или приказните тука одамна се раскажани?
ФРЛИЌ: Некогаш живеевме во иста држава, сега како да сме на два континента. Толку далеку еден од друг. Инаку ова е моја прва посета на Скопје и ми е добра можност да се запознаам со локалниот контекст. Но од она што го видов е дека всушност во тетарските кругови постои голем страв директно да не се именуваат работите и проблемите кои постојат во оваа општество и дека всушност сите на некој начин се уценети и поради тоа се плашат критички да зборуваат.
Тоа што тука се вработуваат и по тројца режисери во еден театар практично ја угушува слободата на говорот. Во таква ситуација никој не сака да ја доведе во прашање својата егзистенција. Македонското општество мене ми е многу интересно и мислам дека е еден вид темпирана бомба и дека тука никој не се занимава со тоа како да најде модус за мирна коегзистенција. Ја користат напнатоста меѓу лугето за да дојдат до власт и до позиција. Македонското општество колку што знам од медиуми, не е граѓанско општество и се потпира на националистичка идеологија. Од она што успеав да го видам низ градот, тоа неверојатно производство на споменици како производство на некаков идентитет. Тие изгледаат како соцреализам, но други им се мотивите. Сето тоа е толку големо за да може на оној што гледа во него да му претставува колку сета оваа политика е правилна, дека постои една нација која има историја, дека ние сме над другите… Така мислам дека немаме решенија.
ФОКУС: Сето ова за кое зборувате не е доволна причина да изрежирате една престава, или подиректно, ако анализирате дека вината за трулите општества е врз политичките елити, во нашиот контекст, националистичките и десничарските, зарем Груевски не е зрел за престава?
ФРЉИЌ: Можам да се кладам дека таа претсава за Груевски нема кој да ја прикаже во Македонија. Сега ако зборуваме хипотетички, откако подобро ќе се запознаам со локалниот контескт уверен сум дека, по она малку што го видов, дека таква претстава никогаш не би можела да случи во ниеден театар овде. Не верувам дека во моментов постои установа која би сакала да соработува со мене на оваа тема. Иако јас сум подготвен, само за да го прикажеме тоа кое некој сака да се заборави.
ФОКУС: Значи нема премиера за премиерот од Македонија?
ФРЉИЌ: Да, да, тоа сигурно, и добро е тоа да се знае. До каде ни е слободата, а од каде ни почнува цензурата. Но затоа секогаш ќе може да го играме Чехов?
ФОКУС: Кога сме кај Македонија и актуелната политичка состојба, но и во обид да се ограничиме на театарот, кај нас практично е невозможно некој кој управува со национална институција да иницира провокативни политички претстави, да преиспитува идентитетски прашања или на кој било начин да ја бранува јавноста преку театарот. Од друга страна, вие веќе извесен период сте управник на ХНК (Хрватско народно казалиште)од Ријека. На таа позиција, поради вашите провокативни театраски ангажмани бевте мета дури и на физички напади. Дали се чувствувате слободен при креирањето на репертоарот или посилно е чувството на загрозеност?
ФРЉИЌ: Јас водам една од петте национални установи во Хрватска. И понатаму сметам дека театарот треба да биде политички инструмент, но не да им сервираме на оние кои се на власт она што тие го бараат. Ние практично го користиме театарот за да го заштитиме малцинството од теророт на мнозинството во Хрватска. Ситуацијата не е таква само во Македонија туку секогаш кога театрите се финансирани од државата се поставуваат луѓе кои се послушни. Така е и во Србија и во Босна и Херцеговина. Затоа ова моето го доживувам како некаков луксуз – да раководам со голема национална установа, но и да го работам тоа што го работам.
Како илустрација ќе посочам дека сега кога беше 20 годишнината од воената акција “Олуја”, и кога цела држава славеше притоа заборавајќи на фактот дека протераните луѓе не можеа да се вратат во своите домови затоа што им беа срушени. Затоа јас зедов пет жени од различна националноста кои имаат приказни различни од наративот на политичарите. Службената историја секогаш сака да ги поедностави работите и секогаш работи на тоа поголемиот националистички корпус да го претстави како жртва. За да се подобрат работите треба во Белград да се направи споменик за жртвите од Сребреница исто како што во Хрватска треба да се именуваат улици и плоштади според вистинските жртви на војната. И тогаш можеме да зборуваме дека сме почнале да се трансформираме. Се плашам дека тоа никогаш нема да се случи, бидејќи многу се поголеми шансите одново да завојуваме, наместо да се почитуваме.
ФОКУС: И како тие пет жени со своите приказни предизвикаа улични нереди, а вие си навлековте коментари дека сте против хрватската историја и политика?
ФРЛИЌ: Весникот “Слободна Далмација” на насловната страница објави наслов “Фрлиќ работи против Олуја” и стави моја слика. Потоа сите медиуми без да го прочитаат текстот кој патем беше коректен, како да повикуваа на јавен линч и настана општа хистерија. Кога на 5 август дојдоа жените и ги раскажаа своите приказни, пеколот низ кој минувале по вина на елитата, театарот беше под опсада. Дојдоа воени ветерани, навивачи кои сакаа да упаднат во театарот. Дојде полиција со солзавец, а ние едвај излеговме надвор. Полицијата мораше да направи коридон за да не спаси од топлата која како да сакаше да не убие. Насилниците за жал успеаја да дофатат еден новинар и да го претепаат. Ова секако не може да е спонатно туку е нарачано. Јас мислам дека знам кој всушност стои зад ова и зад сите тие напад врз нашиот театар.
ФОКУС: Но тоа не ве замолкна ниту вас, ниту вашите престави. Дали тоа значи дека тетарот не треба да премолчува, тука да ги кажува работите со вистинското име?
ФРЛИЌ: Театарот е потсетник на сето она што општеството сака да го заборави. Како што се обидуваме да избришеме дека во Југославија имавме висок стандард и имавме заеднички културен простор. Но, отсекогаш сум се прашувал зошто и тогашниот простор го користеле постојано истите уметници, односно запрашајте се колку тогаш до израз доаѓале културни работници Македонци, колку Албанци, на сметка на српската доминација. Кога зборуваме за Југословенскиот културен простор јасно е дека не најде начин до крај да ги презентира идентитетите кои постоеа на овој простор.
ФОКУС: Постојано имате закани по живот. И тоа мртов сакаат да ве видат и Хрвати, и Срби, и Босанци. Која националност сте вие што секаде има по некој што не ви мисли добро?
ФРЉИЌ: Имам примено многу различни закани дури и со смрт. Неодамна ми стигна писмо во канцеларија за кое претпоставувам дека е од некоја фундаменталистичка органзација. Имаше фотографија на кое беше претставена нечија ликвидација, а на телото беше монтирана мојата глава. Дури закани има и врз мојата девојка и јас немам никакво разбирање за тоа. Сум имал и лажни дојави дека ми поставиле бомба на театарот или на некоја претстава. Еден актер од Босна и Херцеговина имаше организирано кампања за мој јавен линч. Но некако се носам со тоа затоа што јас немам национална припадност.
Некому е важно што се моите родители по националност. Роден сум во Травник во Босна, мајка ми е Србинка од Лесковац, а татко ми е Хрват од Травник. Мојата работа е тоа што мене ме легитимира. Луѓето што се легитимираат со националната приподност немаат што подобро да понудат. Трудот и јавното делување е тоа што те определува како човек. Иако јас работам долги години сепак се уште некои театри во Хрватска за мене се забранети, истото што ми случува и во Србија.
ФОКУС: Можеби заради преставата Зоран Ѓинѓиќ?
ФРЉИЌ: Тоа е една од претставите која ми затвори многу врати, иако после тоа имав некои повици да работам во Србија, но јас им инсистирав да направам претстава за Александар Вучиќ. Сметав дека српското општество треба да има претсава за тој премиер, но тоа е невозможно како и во Македонија. Сега излезе и политичката биографија за Вучиќ, а некои издавачи одбија да ја продаваат книгата. Значи тоа е една автократска власт која се плаши од се и секого и влегува во панароидна фаза. Ваквата власт во секого гледа непријател или опсаност за својата позиција. Мислам дека Вучиќ е добар затоа што тој е метафора на тоа општество и како тоа го амнестирало од одговорност.