„Откако се покажа дека СЈО е единствена надеж за борба со корумпираната политичка елита, сесрдно го поддржав иако не поминав како кандидат за специјален обвинител. ВМРО-ДПМНЕ не ме прифати. За волја на вистината, јас ги одбив понудените средби со Груевски и Ахмети, сметајќи дека можат да ме компромитираат“, вели Гордан Калајџиев, претседател на Хелсиншкиот комитет и професор на Правниот факултет, кој неколку години беше и советник на СЈО.
Со професорот Калајџиев разговаравме за слабостите на законот за СЈО, за можностите државата да ги загуби процесите во Стразбур поради помилувањата на Иванов, за што предлага постапка за негова одговорност, политичка или кривична, за политичките пазарења во правосудството, ама и за иднината на СЈО, при што забележува дека веќе има отпори, „не само кај ВМРО-ДПМНЕ, туку и кај ДУИ бидејќи на ред почнаа да доаѓаат и нивни предмети“.
Разговараше: Јадранка КОСТОВА
ФОКУС: За натамошната судбина на СЈО во опција се неколку предложени законски решенија, од владата прво дојде опцијата СЈО да премине во рамките на редовното јавно обвинителство како некој специјален оддел, а самото СЈО сега изненади со барањето да им се продолжи и мандатот и ингеренциите. Како ги коментирате овие предложени законски решенија и што сметате дека е исправно, имајќи го предвид и Уставот, но, од друга страна, и резултатите што ги даде ова обвинителство?
КАЛАЈЏИЕВ: Вие знаете дека јас ова обвинителството го следам од првиот ден. Самата идеја, која првпат кога ја слушнав, за мене беше изненадување, и дури не ми се ни допадна, бидејќи мислев дека е подобро да се направат кадровски измени во редовното обвинителство, отколку да се внесува некаков нов специјален правосуден орган.
ФОКУС: Зошто тогаш сметавте дека енергијата за промени треба да се лоцира кон редовното обвинителство, каде што прв човек е Марко Зврлевски, а за организиран криминал беше Јован Илиевски?
КАЛАЈЏИЕВ: Мислев дека вакво решение за нас ќе биде компликувано, претпоставувам дека го предложиле Американците бидејќи тие имаат богато искуство со овој тип специјални органи, кои во Европа се релативно ретки или се појавуваат во последно време. Но, откако практично се покажа дека во тогашните услови СЈО е единствена надеж за борба со корумпираната политичка елита, сесрдно го поддржав независно што не поминав како кандидат за специјален обвинител. ВМРО-ДПМНЕ не ме прифати, тоа е тоа. За волја на вистината, јас ги одбив понудените средби со Груевски и Ахмети, сметајќи дека можат да ме компромитираат. Како и да е, надвор од суетата, сериозно се приклучив во поддршка на СЈО и дури и неколку години бев и советник таму.
ФОКУС: Но, законот беше донесен без сериозна дебата?
КАЛАЈЏИЕВ: Законот беше донесен на полноќ и помина главно верзијата на меѓународната заедница. Инаку, во игра тогаш беа три верзии. Јас бев меѓу експертите што работеа на верзијата на СДСМ. На пример, таму немаше рокови за поднесување на обвиненијата.
ЧУДЕН ЗАКОН СО ЧУДНИ РЕШЕНИЈА
ФОКУС: А тоа е една од слабостите сега, затоа што 18 месеци е кус рок за покренување обвинение откако се преземени материјалите.
КАЛАЈЏИЕВ: Рокот е еден од главните проблеми. Претпоставувам партиите не можеле да најдат средно решение, па на крајот помина еден чуден закон дури и со чуден вординг и малку чудни решенија. За жал, немаме ниту некакви пропратни материјали, во смисла на некои образложенија какви-такви што се вообичаени за законите, кои за некои важни одредби би ја објасниле нивната смисла за подоцна да нема вакви проблеми во толкувањето што го имаме. Вака, имаме само некои ретки сведочења за преговорите околу финалните решенија, како оние на посредникот Ванхауте.
ФОКУС: Што понатаму, како да преживее, да речам, законски, СЈО?
КАЛАЈЏИЕВ: Како правник, имам сопствена верзија за тоа што е логично. Иако морам да признаам дека во Македонија одамна во оваа сфера нема многу правна логика, ниту придржување до правните принципи и доминираат политички решенија. Тоа го следи СЈО цело време. Од почеток, вклучително и тажната приказна што во правниот систем влегоа лидери на политички партии. Политиката го следи СЈО цело време, вклучително и со најновите идеи. Правно, концепциски, најдобро е обвинителството да си го заврши мандатот согласно специјалниот закон и мојата идеја беше да се поддржи СЈО со оглед на веќе изградените капацитети и резултатите, иако морам да признаам дека обвинителството имаше повеќе политички резултати отколку правни…
ФОКУС: Сакате да кажете дека немаат завршници предметите.
КАЛАЈЏИЕВ: Па, голем број предмети засега немаат завршници. Голема неизвесност ги чека во можните постапки и во Стразбур. Политички, СЈО одигра голема улога во рушењето на режимот, но тоа е друга приказна. Мојот концепт беше СЈО да се држи настрана од политиката, затоа веројатно и не ме избраа.
ФОКУС: Но, зошто нема правни завршници за предметите на СЈО? Во принцип, судските процеси можат да траат и подолго време. Нели е тоа вина на судството, а не на СЈО?
КАЛАЈЏИЕВ: Познато е кои беа проблемите со кои се соочуваше СЈО на почетокот бидејќи тоа упадна во систем во кој наместо како обвинителство да соработува со државните органи, беше третирано како некаков антиелемент, во суштина многу извртена ситуација…
ФОКУС: Беа игнорирани и блокирани од сите институции…
КАЛАЈЏИЕВ: Тоа е познато. Мислам дека дури тука не треба да трошиме енергија. Во секој случај, тешко е да се говори дури и денес без да се имаат податоци за сите комплексни ситуации и предмети што ги има. Не е ни фер сега од страна да се коментира, не треба да се биде ниту многу критичен, ниту да се фалат, бидејќи очигледно сѐ уште имаме проблематична правна разрешница на многу од предметите. И таа допрва ќе виси поради некои отворени проблеми меѓу кои и проблемот со помилувањата, доказните забрани и сл.
Морам да нагласам дека една од позитивните работи што СЈО ги покажа, практично тоа беше првото обвинителство што го имплементираше важниот концепт на новиот Закон за кривична постапка (ЗКП) за поголема соработка меѓу истражителите и обвинителите, во смисла тие да бидат активни за да не биде полицијата и натаму главен и доминантен орган врз правосудството, што е многу важно за една правна држава. За волја на вистината, овој важен концепт на новиот ЗКП, СЈО го разви по сила на приликата. Бидејќи и да сакаше, немаше соработка со институциите, додека другите обвинителства го запоставија тој концепт.
РЕИЗБОРОТ НА ЈАНЕВА ВИСИ НА КОНЕЦ
ФОКУС: Како ги коментирате другите опции за иднината на СЈО?
КАЛАЈЏИЕВ: Од опциите сега што се нудат, сите се со чудни или компромисни решенија. Во стратегијата за реформа на правосудството, што помина на влада, беше прифатена идејата тоа да се трансформира во рамките на ЈО. Значи, да се жртвува дел од самостојноста и ефикасноста на СЈО, што сметам дека е штетно, бидејќи очигледно кај нас политичките елити уште имаат сериозна моќ и можности за злоупотреби.
ФОКУС: Сметате дека републичкиот јавен обвинител сепак е повеќе политичка фигура наспроти специјалната обвинителка?
КАЛАЈЏИЕВ: Од аспект на тоа што нашето обвинителството и политичкиот систем со доминација на политичките партии не е трансформиран или не се одвива таа реформа на начин на кој се надевавме, мислам дека сѐ уште е добро да постои силен контролен орган како СЈО. Самиот факт што владата го предлага главниот обвинител ни кажува дека тој и натаму е слуга на извршната власт. Од тој аспект, губењето на автономијата на СЈО е штетна последица на трансформацијата. Позитивни ефекти се два главни кои веројатно биле мотив на ова решение. Едното е надминување на проблемот кој висеше како Дамоклов меч врз СЈО во поглед на уставноста, а вториот е можното и евентуално надминување на најсериозниот проблем на СЈО, а тоа е истекот на роковите согласно член 22 од законот за СЈО, за што немаше вистинско решение.
ФОКУС: Тоа дека мора во рок од 18 месеци да поднесат обвинение откако ги презеле материјалите и предметите.
КАЛАЈЏИЕВ: За волја на вистината, повеќе од јасно е дека тоа бил главниот мотив ВМРО-ДПМНЕ воопшто да го прифати формирањето на СЈО, временското лимитирање на оваа за нив ризична ситуација. Третиот проблем што се обидува да се надмине сега преку закон е и реизборот на обвинителката кој исто така виси на конец.
ФОКУС: Мандатот на Катица Јанева истекува некаде во септември оваа година, а потребно е двотретинско мнозинство за нов мандат.
КАЛАЈЏИЕВ: Според постојниот закон, не само квалификувано мнозинство, туку и согласност и на политичките партии. Како што е изборот, така е и разрешувањето. Тоа од ВМРО-ДПМНЕ тешко дека би можело да се очекува.
ФОКУС: Значи, дури и со оваа осумдесетка што ја направи СДСМ за Договорот од Преспа, не може да се реизбере Катица Јанева ако нема согласност од Христијан Мицкоски?
КАЛАЈЏИЕВ: Во делот на политичките шпекулации се и овие калкулации околу мнозинството. СЈО, малку охрабрено од идејата дека можеби има ново парламентарно мнозинство, излезе сосема неочекувано со сопствен предлог, условно речено максималистички. Малку дури е и наивен, бидејќи е како список на желби и може, ако човек го земе сериозно, да се претпостави дека е повеќе платформа за пазарење, отколку сериозен предлог за иднината на СЈО. За жал, во целата приказна, наспроти правните аргументи и натаму претежнуваат политички пазарења. За СЈО очигледно има отпори, не само кај ВМРО-ДПМНЕ, туку и кај ДУИ, бидејќи на ред почнаа да доаѓаат и нивни предмети.
ФОКУС: Но, тоа се два-три кои не се ни мрднати, да кажам.
КАЛАЈЏИЕВ: Во секој случај, сериозно се слуша по кулоарите дека тука постои зголемен интерес на ДУИ околу пазарењата со судбината на СЈО. Во суштина, политичките елити на сите партии не сакаат силно обвинителство, така што веројатно автономијата на СЈО нема да оди на јакнење. Ова важи и за СДСМ, во смисла на идната можна позиција на СЈО.
ДВА СТРОГО ПОДЕЛЕНИ И ПРИСТРАСНИ ТАБОРИ
ФОКУС: Дали верувате дека, на пример, Зоран Заев се плаши од СЈО понатаму да функционира самостојно?
КАЛАЈЏИЕВ: Можеби најмалку од сите, но нема политичка елита во Македонија така како што функционираат, која не се плаши од сериозна институција што бескомпромисно би работела на криминалот и корупцијата. Политичките елити на Балканот се главна пречка за вистинската правна држава наспроти нивната реторика за владеење на правото, бла бла бла…. И од тука ќе оди на различни компромиси. Веројатно со продолжување на мандатот на СЈО во некаква форма и некоја надлежност што ќе ја делат делумно со обвинителството за организиран криминал. Мене искрено воопшто не ми изгледа логично да има две речиси идентични по надлежност обвинителства, смешно е. Но како и да е, неколку прашања остануваат апсолутно спорни и бргу ќе се појават за решавање.
ФОКУС: Но, има и различни правни толкувања за самата одредба дали СЈО може да води истраги и по истекот на 18 месеци.
КАЛАЈЏИЕВ: Досегашната расправа за сите правни прашања врзани за СЈО одеше во два строго поделени и пристрасни табори, со крајно спротивставени аргументи. Но, граматичкото толкување на законот е прилично јасно. Дека рокот е ограничен за подигање обвинение и дека дури и тековните истраги ќе запрат, што од друга страна кажува дека автоматски нови истраги не можат ни да се отворат.
ФОКУС: Значи, за крупниот криминал на државни функционери, постојат куси рокови, како заштитени мечки се со овој член.
КАЛАЈЏИЕВ: Тоа се аргументите на едната страна. Лично учествував во изготвувањето на една иницијатива за пред Уставниот суд, која, за жал никогаш не беше доставена, веројатно заради проценката дека нема да помине. Имаше неколку верзии, а едниот од аргументите, кој го споменувате вие, беше токму привилегирање на политичката елита заедно со аргументот дека би значело на некој начин амнестирање на криминал, плус дека ова би било спротивно на роковите на застареност во Кривичниот законик во корист на политичката елита. Во крајна линија, би било и спротивно на нашите обврски како држава преземени меѓународно со многу договори да се бориме со криминалот. Меѓутоа, од друга страна, овој закон е лекс специјалис и очигледно дека бил предмет на политичко пазарење. Се обидов да најдам некакви документи и сведочења, но единствено што најдов на интернет е сведочењата на Ванхауте како медијатор, дека за ова прашање непосредно преговарале и многу бргу се договориле лично Груевски и Заев.
ФОКУС: За овој член за рокот?
КАЛАЈЏИЕВ: Дека тој дошол некако во последен момент како компромис, во смисла ВМРО-ДПМНЕ да се сложи за законот на СЈО, бидејќи од првиот момент нив им било сосема јасно дека ќе бидат прва мета на СЈО. Во таа битка под притисок, тие успеале да издејствуваат тоа да има определен рок, што од друга страна има смисла и во поширок контекст бидејќи се формира еден орган што е вонреден, со вонредни овластувања, за вонредни околности и од правен аспект и од политички, добро е тој да биде временски лимитиран. Значи, тоа им било јасно и на пратениците и никој на рокот не приговараше на времето кога се носеше законот. Претпоставувам, едните си мислеле дека тоа ќе им биде доволно, другите мислеле дека ќе им биде доволно да ги развлечат постапките.
Од аспект на право, идејата за правен мир и правна сигурност не е за потценување, таа и според најголемите правни филозофи е многу важен фактор. Од друга страна е многу важен елемент дека во ситуации на дубиози на нормите и во ситуации каде што нема експликација што се сакало, нормите не може да се толкуваат во корист на државата, туку во корист на осомничените што се предмет на прогон, тоа е дел од правното начело – in dubio pro reo, кое практично е неспорно во правниот поредок.
ПОЛИТИЧКА ЕЛИТА КОЈА ДЕЈСТВУВАЛА КАКО МАФИЈА
ФОКУС: Тука има еден интересен момент, вие во една ваша анализа укажувате на проблемот со амнестијата на Иванов, дадена, па повлечена, што се покажа веќе во Грција со двајцата бегалци, каде грчкиот суд не ги екстрадира токму поради тој акт на Иванов. Вашиот став е дека без некаква кривична постапка за Иванов дека ја злоупотребил состојбата, Македонија ќе помине исто и во други држави каде што избегале некои од овие обвинети, осомничени или осудени, па и во судот во Стразбур.
КАЛАЈЏИЕВ: Иако Грците не го споменуваат изрично еден важен случај каде за првпат е востановена практиката на судот во случај на повлечени помилувања, познат како Лекса против Словачка, практично се повикуваат индиректно на аргументите од него. Инаку, во таа пресуда е многу јасен судот дека државата не може да си игра со човечките судбини и да дава и да одзема помилувања. Во смисла, помилувањата и амнестиите треба да се ретка појава и кога се еднаш дадени, се претпоставува дека се дадени од сериозен орган и поминати низ определена процедура, дека не можете вие да си играте со правната сигурност на поединците. Оттука, судот застанува на заклучок дека повлекување на веќе дадена амнестија или помилување е повреда на Европската конвенција за човекови права.
ФОКУС: Но, тие не знаат дека тоа беше заробена држава во која Претседателот Иванов беше алка во партискиот синџир…
КАЛАЈЏИЕВ: Е сега, тоа е проблем за Македонија кој допрва ќе треба да го докажува на линија на една сосема друга политика. Имено, меѓународните судови и меѓународните експерти и авторитети, имаат неспорно заземено став дека исклучок се амнестии и помилувања што се дадени со цел да се избегне правдата и дека за дела како што се тортура, геноцид и други дела против човечноста, воени злосторства и сл., амнестиите не можат да бидат начин на избегнување на правдата. Проблемот за Македонија е што овие дела за кои гони СЈО личат на лесни кривични дела, на пример, Гордана Јанкулоска одговара за злоупотреба на службената положба, што дури се релативизира и кај нас. И тоа на Стразбур не му изгледа како сложено кривично дело и не може да се објасни дека припаѓа во оваа друга група сериозни дела, каде што амнестиите или помилувањата се сметаат за изигрување на законот.
Македонија тука има аргументи, треба да докаже, а за тоа има извештаи на Европската комисија, дека сите овие дела на политичката елита заедно земени се сериозна повреда на човековите права, почнувајќи од масовни прислушувања до масовни други злоупотреби на демократијата, заробена држава!
ФОКУС: Зошто СЈО не ја насочи енергијата да се отвори судски процес и за ВМРО-ДПМНЕ кое функционираше неколку години како злосторничко здружение, како што за ХДЗ се случи во Хрватска?
КАЛАЈЏИЕВ: Со оваа теза што ја спомнав, дека се работи за сериозни повреди на човековите права од една политичка елита која дејствувала како мафија, би олеснило доколку СЈО оформеше еден голем предмет, во кој партијата и целата елита ќе се обвинеше за злосторничко здружување со стотици дела. Но, тоа сега е лесно да се каже, а тешко е тоа да се докаже и да се оформи како еден предмет, во кој и самата партија и целата елита би оделе заедно. Тоа да беше случај, ова ќе можеше и пред Стразбур полесно да се аргументира.
Вториот правец што мислам дека е пропуштен, а за кој можеби сѐ уште има време, е тоа што амнестиите на Иванов не добија кривично-правни квалификации, иако Хелсиншкиот комитет имаше јавна кривична пријава, која ниедно обвинителство не ја зеде за сериозно.
ПОМИЛУВАЊАТА БЕА НЕЗАКОНИТИ
ФОКУС: Претседателот има право да помилува, а нема право да амнестира или …
КАЛАЈЏИЕВ: Нашето тврдење, како Хелсиншки комитет, беше дека де факто се работи за амнестија, која се дава со закон за што е овластено собранието, а помилувањата се предвидени за претседателот за поединечни случаи во кои се исправаат мали неправди, човечки судбини. Практично тој го злоупотреби своето право, со помилувањето практично даде амнестија. Вториот елемент е дека и самиот тој беше дел од ова здружение, меѓутоа ако државата сака да го прикаже овој факт во Стразбур утре, мора да има постапка против него.
ФОКУС: За да се докаже зошто Иванов ја повлекол амнестијата …
КАЛАЈЏИЕВ: Да, мораше да има барем обид за политичка или правна одговорност на Иванов. За тоа во крајна линија не е доцна, додека предметите созреат за Стразбур, мора да имаме барем обид или некаква форма за да се добие некаков квалификатив дека помилувањата беа незаконити. Бидејќи дури и претседателот, независно што ние мислиме за него, во Стразбур го гледаат како претставник на државата и тој не може да си игра со човечки судбини, да дава и да повлекува помилувања. Интересно е што Груевски не ќе може да се повикува на помилувањата од Иванов, бидејќи самиот писмено се откажа.
ФОКУС: Но, тој доби еден, да речам, адут во рака од Комисијата за антидискриминација, која излезе со став дека има дискриминација во случајот со Груевски и Јанкулоска.
КАЛАЈЏИЕВ: Тука има аналогија и сличност меѓу овие две приказни околу одговорноста на Иванов и законитоста на неговите постапки и овие на Комисијата за антидискриминација. Бидејќи, како што гледате, ниту Комисијата и нејзиниот претседател не беа повикани на одговорност за оваа злоупотреба. Воопшто не е работа на Антидискриминациската комисија да дава оценки дали некоја судска одлука е фер или не. Тоа беше приватна злоупотреба на Комисијата и, за жал, си помина без проблеми.
ФОКУС: Тоа говори нели за тоа каков ни е целиот систем. Кој е одговорен што Груевски така лесно успеа да избега од државава?
КАЛАЈЏИЕВ: Ние како невладин сектор направивме анализа, каде што лоцираме серија пропусти, од судовите, преку обвинителството, до безбедносните органи. Има пропусти на сите страни, што нас нѐ упатува на идејата дека постои политички заговор или договор на релативно високо ниво за неговото бегство. Тоа, се разбира, е шпекулација меѓутоа е многу симптоматично. Најтрагично е што нашата јавност го заборави ова прашање. Скандал е сам по себе што ние сѐ уште немаме објаснување на кој начин избегал, кој е одговорен, каде има пропусти, така што, нема одговорност ни на професионален, ни на политички план. Излегува секое чудо за три дена, што создаде гнев кај граѓанскиот сектор, кој повика на одговорност, меѓутоа власта петпари не дава за тоа.
АБЕР НЕМА ОД ИСТРАГАТА НА РУСКОСКА
ФОКУС: Колку бегството на Груевски го навлече СЈО за притвори за Миле Јанакиески, Кирил Божиновски, за Камчев, Мијалков во „Империја“, што се доживеа како политичка реакција? Ова изгледаше како еден потег за да се потсмири јавноста. И потоа по месец-два побара да се ослободат. А тогаш беше потребно да се изгласаат амандманите на Уставот.
КАЛАЈЏИЕВ: За волја на вистината, сето ова е, сепак, шпекулација бидејќи самиот факт дека Груевски побегна укажа на сериозноста истиот пример да го следат и други. Тоа е реална ситуација и реална опасност, па дури и реална одговорност. Замислете што ќе се случеше и обратно ако СЈО не побараше притвори, а бегството на Груевски беше следено со бегството на други. Друга е приказната што, за жал, кај нас системот оди на сѐ или ништо, или притвор или само куќен притвор, ние допрва во Македонија треба да градиме посериозна и почеста примена на гаранцијата како мерка за обезбедување. Значи, добар дел од политичката или бизнис-елитата има сериозен интерес да ги заштити своите интереси, а гаранцијата е многу функционална како правно средство, особено во овие случаи.
ФОКУС: Гаранција во имот, во пари, особено што овие обвинети во овие случаи поседуваат и имот и пари во милионски цифри.
КАЛАЈЏИЕВ: Македонија е редок пример каде што многу слабо се користи гаранцијата. Една од првите реформи што ја чекаат Македонија е да поработи на функционален систем на гаранција бидејќи во светски рамки се укажува како најефикасен. Ниту е толку штетен како притворот, кој секако треба да се избегнува, и е крајна мерка, а е многу поефикасен особено од куќниот притвор, а особено во наши услови куќниот притвор без технички средства, како алки и сл. е повеќе ветување отколку вистински куќен притвор.
ФОКУС: Видовме дека и одземање патна исправа не е некаква гаранција.
КАЛАЈЏИЕВ: Нашите граници се реално порозни доволно за да може лесно да се избега. Тука сигурно некој му помогнал, ама од истрагата на Рускоска нема абер.
ФОКУС: Учествувате во работата на комисиите и за реформа на тајните служби во полицијата и во судството. Се добива впечаток дека овие реформи во МВР некако одат полесно или грешам?
КАЛАЈЏИЕВ: Па, за жал, дури и меѓународната јавност е повеќе фокусирана на судските реформи, кои во суштина се привидни и палијативни. Нашиот систем бара сериозна анализа и сериозно ресетирање. Одново да се обнови вкупната идеја за улогата на Судскиот совет, надлежноста на судовите ваква каква што е сконцентрирана само на основните судови и многу други мерки додека реформата на безбедносните служби нуди практично многу поголеми опасности бидејќи за првпат во правниот систем се регулираат овластувањата на тајните служби, кои досега беа практично неуредени. Но јавноста, дури и невладиниот сектор, за жал, не ги следат доволно, за разлика од судските, иако во моментот тие се позначајни. Малку, дури и со лесно, се верува дека со формирањето на ОТА ќе се елиминира прислушувањето бидејќи сега се водат и други форми на прислушување, вклучително надвор од ОТА, со други методи и средства, условно кажано жолти комбиња.
ФОКУС: Во која смисла?
КАЛАЈЏИЕВ: Со други мерки, без учество на ОТА. Каде што практично останува судот како единствен гарант, сега наводно и Јавното обвинителство може да прислушува. Објективно, работата на тајните служби не е којзнае како добро регулирана ни во странство, меѓутоа и тоа им се попушта на сметка на реалните опасности со кои европските држави и САД се соочуваат, сериозен тероризам и организиран криминал од сериозни размери. Но, озбилни држави се потпираат на интегритет и на професионалност на службите, на улога на сериозни контролни органи, сенатски комисии и слично. Кај нас не е тоа случај и остануваат големи можности за лесни злоупотреби.
САМО ДУИ Е ПОШТЕДЕНА ОД ОДГОВОРНОСТ
ФОКУС: Колку меѓуетничките односи ги попречуваат реформите? КАЛАЈЏИЕВ: За жал, ние во Македонија се уште немаме сили да разговараме за влијанието на меѓуетничкиот елемент врз правната држава, вклучително и за реформите на тајните служби бидејќи ниту се гледа јасно како тие ќе се деполитизираат, зашто се врзуваат и натаму за политичките елити, ниту е јасен концептот како во овие служби или во судството ќе се градат институции на база на интегритет и на професионалност, а не на база на меѓуетнички компромиси.
Ние долго сме робови, меѓу другото во правните и во политичките реформи во институциите, на нерешените меѓуетнички проблеми и недовербата што е очигледно сериозен проблем и е некаков жар на разно-разни конфликти и проблеми во државата. Па, дури и на корупција. Гледате само дека ДУИ е поштедена од каква било одговорност, политичка и правна.
ФОКУС: Дали отворањето поглавја за судството, администрацијата и притисокот од Брисел ќе донесат вистински реформи?
КАЛАЈЏИЕВ: Апсолутно, сигурно дека процесите на асоцијација ќе вршат притисок за имплементирање на елементи на правната држава. Повеќе отколку што го имавме тоа досега, бидејќи досега политичарите, особено стравично во времето на ВМРО-ДПМНЕ, им одговараше да бидеме ние некој мрачен феуд. Самиот процес на асоцијација ќе придонесе за постапно градење нови стандарди, можеби нема да оди со брзина која некој ја очекува, меѓутоа верувам дека ќе има напредок, а јавноста исто така ќе мора да прави притисок врз политичките елити и професионалните структури… Борбата меѓу правото и политиката е долга и неизвесна. Таа е актуелна и во други помодерни демократии, во држави каде што има повеќе професионалност и интегритет…
ФОКУС: Ако претходните обвинители Шврговски, Зврлевски, организиран криминал, Јован Илиевски го забошотувале криминалот што и без бомбите беше очигледен за владата на Груевски, треба ли некој обвинител кривично да одговара за непостапување? Односно, СЈО се роди поради тоа што тие не си ја вршеле работата.
КАЛАЈЏИЕВ: Тука веројатно нема единствен одговор. Ниту републичкиот обвинител е директно одговорен или знаел за сите предмети. Одговорноста веројатно зависи од случај до случај и може да оди на повеќе нивоа. Ако се утврди дека некои случаи, и покрај тоа што имало докази, биле држени во фиока, тие можеби како предмети застареле, но се предмет на одговорност на обвинителите. Ние дури очекувавме да се отвори постапка за определени злоупотреби во обвинителството. На пример, како невладин сектор и јас лично бевме заинтересирани да се отвори постапка за одговорност за предметите кои политички беа отворени во рамки на кампањата против СОРОС и каде што невладиниот сектор требаше да биде прогонуван, меѓу кои и јас лично како претседател на Хелсиншкиот комитет.
ФОКУС: До каде е случајот?
КАЛАЈЏИЕВ: Тие ќе завршеа веројатно многу страшно доколку се оствареше некое сценарио за државен удар од ВМРО-ДПМНЕ за да останат на власт. Како што знаете, имаше дури и списоци неофицијални за апсење новинари и невладини активисти, интелектуалци… Јас лично веќе бев предмет на формална истрага. Но, колку што знам, случајот не е формално затворен во обвинителството, дури МВР направи грешка што воопшто имаше прес-конференција за случајот што е веќе во фаза на обвинителството бидејќи обвинителството им е нив шеф. Ние како невладин сектор бараме одговор дали тие предмети се затворени и дали ќе има одговорност на обвинителот што го водел тој случај или барем да се испита во која мера овој случај, кој по наше убедување е очигледно политички мотивиран, значи злоупотреба на обвинителската функција.
ШАНСИТЕ ИСТРАГИТЕ НА СЈО ДА СЕ ЗАПЕЧАТАТ СЕ 70 СПРЕМА 30
ФОКУС: Врховниот суд пресече дека СЈО нема право да поднесе нови обвиненија по истекот на 18 месеци од добивањето на бомбите, а не смее ниту да презема предмети од редовното јавно обвинителство. Дали со ова се запечатија истрагите што се надвор од овој став?
КАЛАЈЏИЕВ: Мислам дека шансите истрагите на СЈО да се запечатат се 70 наспрема 30, ако сакате некаква математичка квалификација. Тоа автоматски нема веднаш да ги затвори поведените истраги на СЈО, почнати или незавршени пред истекот на рокот од 18 месеци, затоа што според нашето право, правните мислења на повисоките судови не се директно задолжителни, но ќе имаат несомнено влијание врз правниот исход. Пониските судови се свесни дека предметите порано или подоцна по правни лекови ќе дојдат до Врховниот суд.
ПРЕЗЕМАЊЕТО НА „ИМПЕРИЈА“ ОД СЈО Е ВО ПОЛЗА НА ОСОМНИЧЕНИТЕ!
ФОКУС: Имате интересна забелешка за случајот „Империја“. Зошто сметате дека беше грешка што случајот го покрена СЈО?
КАЛАЈЏИЕВ: Искрено, мислам дека тие практично го амнестираат случајот бидејќи со тоа што тие го отворија, сега важи експлицитниот вординг од членот 22. Многу пологично беше овие истраги да продолжи да ги води редовното обвинителство, сега откако се „ослободи“.
ФОКУС: сакате да кажете дека предметот „Империја“ всушност бил во Републичкото јавно обвинителство или седел во фиока?
КАЛАЈЏИЕВ: Да, сега го презема од нив и со тоа го става на ризик да се затвори правно. Да останеше во редовните обвинителства, немаше да го има осумнаесетмесечниот период. Со ова практично тие ќе ги спасат осомничените од гонење. Кога СЈО беше единствен орган што е спремен да ги гони за корупција, тоа би имало логика. Со реформите што се изведоа, со тоа што СДСМ донесе нов обвинител со верба дека ќе го афирмира обичното обвинителство, најлогично беше тие предмети, доколку навистина биле држени во фиока неоправдано, да се извадат од фиока и да си продолжат да се гонат пред редовните обвинителства. Наместо сега да бидат доведени до ризик практично да бидат прекинати само поради фактот што СЈО има ограничен рок за обвинение.
ИЗБОРОТ НА СУДИИ Е ПОЛИТИЧКИ ДОГОВОР
ФОКУС: И натаму се делат функции во судството по партиски клуч?
КАЛАЈЏИЕВ: Ние и денес имаме уште ситуација, изборите на судии да се прашање на политички договор, тоа е како стекнато право кое ниту актуелната власт не го чепка. Предмет на политички договор е која партија ќе го има претседателот на кој суд. Така што, приказните за реформа на системот се повеќе реторички отколку вистински.
НЕМА ШАНСИ ПРАВНАТА ДРЖАВА БЕЗ РЕФОРМА НА ПАРТИИТЕ
ФОКУС: Никогаш не биле проблем толку законите, тие кај нас лесно се носат и се менуваат, колку што е проблем нивната примена. Власта секогаш си ги толкува во своја полза, партиска пред сѐ.
КАЛАЈЏИЕВ: Мојот личен став е дека додека не се реформираат политичките партии и да се демократизираат, ние нема да мрднеме вистински во правец на правна држава. Засега се ослободивме барем од овој товар и овие циркузи што беа на сметка на името, добиваме во таа смисла една прилика да се посветиме посериозно на правните реформи и на реформите во економијата. Но, политичките партии, за жал, ако продолжат да функционираат во суштина болшевички, како што сега функционираат, со силни политички елити поврзани со бизнис-елитите, тие уште долго нема да имаат вистински интерес ниту за независно судство, ниту за правна држава.
Сѐ уште е добро да постои силен контролен орган како СЈО. Самиот факт што владата го предлага главниот обвинител ни кажува дека тој и натаму е слуга на извршната власт. Од тој аспект губењето на автономијата на СЈО е штетна последица на трансформацијата
СЈО излезе сосема неочекувано со сопствен предлог, условно речено максималистички. Малку дури е и наивен, бидејќи е како список на желби и можеби ако човек го земе сериозно, да се претпостави дека е повеќе платформа за пазарење, отколку сериозен предлог за иднината на СЈО
Проблемот е што овие дела за кои гони СЈО за судот во Стразбур ќе личат на лесни кривични дела. Македонија треба да докаже дека сите овие дела на политичката елита заедно земени се сериозна повреда на човековите права, почнувајќи од масовни прислушувања до масовни други злоупотреби на демократијата, заробена држава!
Мора да имаме барем обид да се добие некаков квалификатив дека помилувањата беа незаконити. Бидејќи дури и Иванов во Стразбур го гледаат како претставник на државата и тој не може да си игра со човечки судбини, да дава и да повлекува помилувања. Но, Груевски не ќе може да се повикува на помилувањата бидејќи самиот се откажа
Како невладин сектор направивме анализа, каде што лоцираме серија пропусти, од судовите, преку обвинителството, до безбедносните органи. Тоа нас нѐ упатува на идејата дека постои политички заговор или договор на релативно високо ниво за бегството на Груевски. Тоа, се разбира, е шпекулација меѓутоа е многу симптоматично
Јавноста, дури и невладиниот сектор, за жал не ги следи доволно реформите на тајните служби. Малку дури и лесно се верува дека со формирањето на ОТА ќе се елиминира прислушувањето бидејќи сега се водат и други форми на прислушување, вклучително надвор од ОТА, со други методи и средства, условно кажано жолти комбиња