Неполн час по веста за потпишувањето на Охридскиот рамковен договор на 13 август 2001 година, заѕвони телефонот во мојата канцеларија. На линија беше Тања Луберс, колешка, пријателка и тогашна раководителка на мисијата на Пакс Кристи Холандија во Македонија, еден од донаторите на Цивил за кампањата за мир и помирување.
„Потпишаа!“ – вели.
„Знам“ – одговорив кратко, додека погледот ми беше на белешките од состанокот кој заврши неколку минути пред тоа.
„Што сега?“ – ме праша.
„Што сега?“ – го повторив прашањето кое си го поставивме и на состанокот пред тоа, но сега прашањето ми звучеше малку поинаку. Тогаш, за миг ја спуштив слушалката и им довикнав на колешките и колегите кои излегуваа од мојата канцеларија и им дадов знак да се вратат во столчињата. Ја вратив слушалката на уво, гледајќи кон тимот и полека повторив: „What now? Or – in local languages – Shto sega and Çka tash… Ms. Lubbers, you just pronounced the title of our new campaign!“ (Што сега? Или, на локалните јазици… Г-ѓо Луберс, само што го изговоривте насловот на нашата нова кампања!). Дизајнерското решение беше едноставно. Црна заднина, симболот на мирот со бела боја и слоганот: „Што сега?“ на македонски и на албански јазик.
Помирување. Тоа е првиот одговор на ова прашање. Помирувањето почна и заврши претежно на хартија. Како општество, не успеавме да дојдеме до помирување на двете најголеми етнички заедници, вител во кој подебелиот крај го извлекоа помалите етнички заедници, а можеби најмногу поединецот како категорија.
Но, колку и да изгледа така, денеска не ви пишувам за неуспешниот процес на помирување по војната во 2001 година, за (не)соочувањето со минатото, за понатамошната гетоизација и ризиците по опстанокот на Македонија каква што ја знаеме, каква и да е.
Во нашата канцеларија светеше до доцна во ноќта на 13 август. Го поставивме прашањето, но се обидовме и да го дадеме одговорот на прашањето „Што сега?“. Тоа беше кампања која некако остана попозната под нејзиниот назив на албански јазик „Çka tash/Чка таш“ и меѓу етничките Македонци.
За нас тогаш, а и сега, еден податок е алармантен. Остана многу оружје во рацете на цивилите. Тој факт подоцна ѝ наметна уште еден мандат на организацијата во која активно сум вклучен 15 години – контрола на оружјето.
КОНТРОЛА НА ОРУЖЈЕТО ИЛИ КОНТРОЛА НА СТРАВОТ?
Стравот и неизвесноста по склучувањето на мирот во Македонија во еден период го замени оптимизам и бавно, претпазливо, но сигурно приближување на етничките заедници. Менување на Уставот, законите, озаконување на високото образование на албански јазик… Во тоа време Високиот комесар за национални малцинства при ОБСЕ Кнут Волебек ја почна Стратегијата за интегрирано образование. Идеја која многу ветуваше уште на самиот почеток, но на крајот остана уште една колку неуспешна, толку и тревожна приказна.
Непосредно по војната се спроведе разоружувањето на УЧК. Да се разоружи вооружена формација е релативно лесно. Се договара количество оружје и тоа се предава. Потоа се пребројува оружјето и се прогласува успех на операцијата. Таква беше операцијата „Неопходна жетва“. Беа договорени 3.300 парчиња оружје, а тогашното УЧК предаде над 3.700. Знак на добра волја или нешто друго, сега повеќе не е важно. Важно беше дека остана многу оружје кај цивилите, што не беше предмет на договорот со УЧК. Време беше да се почнат акции за контрола на оружјето.
Што е контрола на оружјето? Овој израз, позајмен од вокабуларот на полициско-воените стратешки документи, политики и практики, во нашиот вокабулар подразбира комплексна, интердисциплинарна и долгорочна акција, која вклучува едукација и јакнење на јавната свест за ризиците од употреба на оружјето, надминување на култот кон оружјето, донесување закони и нивна хармонизација, имплементација, јакнење на превентивната улога на полицијата, јакнење на довербата меѓу заедниците и кон институциите, мировни, културолошки и развојни аспекти, заштита на човековите права и низа други сериозни теми.
Што да се прави со оружјето кај цивилите на локално ниво, но и кај државите во целост, како да се регулира производството и трговијата со оружјето во светот, беше прашањето кое во тоа време си го поставија и Амнести интернешнел, како и ИАНСА (Меѓународна акциона мрежа за малото оружје), подоцна дел од коалицијата Контрол армс (Control Arms). Јас и мојата екипа бевме дел од првите во светот кои се вклучија во огромната тема на контролата на оружјето.
Со Saferworld од Лондон и со невладини од Србија, Косово и од Босна и Херцеговина почнавме проекти за градење безбедни заедници, паралелно со сличен проект кој во Македонија го водеше УНДП. Формиравме мрежа од организации и институти од Молдавија до Хрватска и успешно ја водевме до крајот на 2006 година. Почнаа да се тркалаат работите. Сакавме стравот кој владее меѓу луѓето во заедниците да го претвориме во процес, акција за надминување на склоноста да се решаваат споровите со насилство, да ги охрабриме граѓан(к)ите да бидат фактор на безбедност и сигурност. Тие да бидат учесници во контролата на оружјето, а не чергиче пред врата.
До моментот кога некој донесе решение да го исклучи светлото и да го тргне граѓанскиот сектор од сферата на контролата на оружјето.
ДИЈАЛОГОТ И СОРАБОТКАТА ИСЧЕЗНАА
Во првата половина од претходната деценија, полицијата, односно МВР, но и други ресори на владата и локалните власти, па и сите политички партии, вклучувајќи ја и тогашната опозиција, беа отворени за соработка. Наспроти вечната бирократија и ригидните процедури, сепак, имавме простор за дејствување, вистинско и опипливо, со резултати кои може да се изразат во бројки и проценти. И со живи луѓе.
Сретнав и разговарав со стотици луѓе во периодот по војната до крајот на 2003 година, кога се спроведе првата акција за доброволно предавање на нелегалното оружје. А нелегално оружје имаше. Го имаше во големи количества. Го има и сега.
Од каде ги знаеме сите овие работи кога не сме ни полицајци, ни војници, ниту разузнавачи? Одговорот е лесен, колку и да зборува за тежината бремето што го носевме во тие ужасни денови на насилства и смрт: бевме на терен. И останавме на терен. Во извештаите на летечките дипломати и мисии во воените денови, Цивил не се споменува многу како организација што придонесе кон јакнење на свеста во текот на војната. Тоа доаѓа оттаму што нам не ни беше важно да седиме во удобните фотелји на мисиите, да се јавуваме за збор на нивните конференции во луксузните хотели и да им се умилкуваме за некој мировен долар повеќе.
Не бевме ни на првите линии на фронтот, но секако бевме веднаш зад нив. Љубе Бошкоски во тоа време ги нарече невладините Петтоколонаши. Петтоколонаши, тоа бевме ние. Мисиите заседаваа, но ние бевме меѓу луѓето. Новинарите знаеја кои сме. Мировните активисти, а најмногу граѓан(к)ите знаеја што правиме и нѐ поддржуваа.
Ден-денеска по некој „Чка таш?“ постер ќе видиме кога патуваме низ внатрешноста. Како и да е, бевме првите кои проговорија против насилството и војната, но бевме извонредно брзи и во поставувањето на тешките прашања за оружјето во подрумите на цивилите. Тоа веќе ни најголемите шминкери не можеа да го заобиколат и до денес останаа сведоштвата на нашите акции во борбата против оружјето, оруженото насилство и култот кон оружјето во Македонија.
Како и да е, се спроведе акција за собирање на нелегалното оружје во која „паднаа“ над 7.500 парчиња оружје. Акцијата траеше 45 дена, од 1 ноември до 15 декември 2003 година. Претседателот Борис Трајковски ја поддржа нашата акција и јавните настани кои истовремено ги организиравме во 12 градови низ Македонија, на кои дојдоа над 10.000 луѓе, од кои само во Скопје беа над 4.000.
Седум години подоцна, во 2010 година започна акција која траеше 12 месеци и ја водеше исклучиво МВР. За тоа време, МВР собра 28 парчиња оружје. Ќе повторам со зборови: дваесет и осум. Толку. Со други зборови, само две години по војната се собраа речиси 270 пати повеќе парчиња нелегално оружје отколку девет години по конфликтот, време во кое државата и општеството требаше да бидат многу напреднати во градењето на мирот и стабилноста, безбедноста и сигурноста на граѓан(к)ите.
Количеството оружје не се намали, меѓуетничките тензии пораснаа, насилството и делата од омраза се намножија, криминалот доби нови форми, стравот се вгнезди во животите на луѓето, а дијалогот и соработката исчезнаа.
КОЈ ИМА ПОВЕЌЕ ОРУЖЈЕ?
По акцијата за собирање на нелегалното оружје во 2003 година, на иницијатива на ИАНСА, успеавме да ја промовираме идејата за приклучување на Македонија кон Меѓународниот ден за уништување на оружјето, 9 јули. Владата во 2004 година уништи десетина илјади парчиња оружје на тој ден. Оваа година, владата уништи 782 парчиња оружје и 215 килограми разни дроги. Владата на Косово уништи отприлика исто толку. Бравос.
Владата (МВР) не го споменува придонесот на Цивил кон овие акции. Не мора ни да го споменат Цивил, знам колку го сакаат, но треба да признаат барем дека 9 јули е иницијатива на граѓанското општество во глобални рамки. Но, за оваа влада граѓанското општество е непријател, тоа е очигледно од овој и од безброј други примери. Како Геринг за културата: „Кога ќе го слушнам зборот култура, посегнувам кон пиштолот“…
Во меѓувреме, раката на македонскиот граѓанин се научи да држи пиштол или пушка, а уште пострашно, се научи да го повлече чкрапалото без посебно напрегање на мозочните виуги. Црните хроники се полнат со извештаи за убиства и самоубиства со огнено оружје и вооружени грабежи. Ако некогаш се случуваа вакви трагедии еднаш неделно или поретко, во денешно време тоа се случува еднаш дневно или почесто. Општеството е милитаризирано, а криминалот добива брутални форми.
Уште на почетокот на битката против оружјето се соочивме со еден од основните мотиви да се задржи или да се купи оружје, па нека е и нелегално. Етничката недоверба и стравот од „второто полувреме“ меѓу Македонците и Албанците. Кога ги крстосувавме селата и градовите низ Македонија, во обид да ги убедуваме машките глави на семејствата да го предадат оружјето или барем да го легализираат, често наидувавме на надреални ситуации, понекогаш и комични, иако морничави бидејќи, сепак, се работи за „алатки“ за убивање. Но, најсилен впечаток ми остави реалниот страв од „другата“ страна. Кај Албанците наидов на отпор, бидејќи тие се убедени дека Македонците имаат уште повеќе оружје и дека треба прво тие да го предадат оружјето.
Кај Македонците, се разбира, обвинувањата одеа на сметка на Албанците и дека нема да има мир додека Албанците имаат толку многу оружје. Албанците одат со аргументите дека во 2001 година се подели големо количество оружје меѓу Македонците, без особено прецизна евиденција. Едно сведоштво до кое дојдов на времето вели дека една ноќ од камионче во дворот на градинката во населбата Ѓорче Петров 2 им се делеле калашникови на Македонците во населбата. Од друга страна, се сеќавам дека во 1997 година, кога Албанија како држава падна во колапс, еден калашников чинеше 12 (дванаесет) долари. Сега е околу 400 евра. Еден куршум чини 30 денари (триесет!), па и помалку. Освен количеството што оди гратис заедно со оружјето кога се купува. Еден куршум, еден живот. Живот што чини 30 денари. Или помалку. Овој податок е добар и за наслов. Ќе го употребам.
МОРБИДНИ СТАТИСТИКИ
Се сеќавам, по низата акции и серија предавања за ризиците од оружјето низ земјава, бев на чај во домот на еден лидер во заедницата, поранешен офицер во УЧК. Тој ми се пофали со својата „чичка нова“ дозвола за поседување оружје, откако го предал „калашот“ во акцијата за собирање оружје. Купил и пиштол. „Застава, ганц нова!“ – ми се пофали – „Сакаш да ја видиш?“ „Не, јас сум приговарач…“ – сакав да додадам „на совеста“, но тој веќе се сврте кон својот син и му кажа да го донесе пиштолот за да го види „џаџи Џабир“ (чичко Џабир). Малиов живо потскокна, зеде стол и посегна над плакарот и го донесе „ганц новиот“ застава пиштол, спакуван во ќесе од аптека. Како лек…
„Па, добро, нели рековме на деца не смее да им се дава оружје, нели заедно организиравме предавања?“ – се побунив. „Тој е веќе маж!“ – самоуверено аргументираше мојот домаќин. Се обидов да ја прифатам, само за момент, оваа ситуација, но нападнав со друго прашање. „А нели оружјето и муницијата мора да бидат одвоени?“ „Ама, се разбира! Што ме сметаш ти мене? Еве ги овде, во џеб. Не се секирај!“ – ми одговори тој, тапнувајќи се по џебот на панталоните од црн штоф. Во гласот му почувствував покровителски тон. Уште многу долг пат ме чека, си реков и сркнав од бистриот чај. Не знаев дека многу години подоцна, Македонија ќе биде на истите, ако не и позлокобни беспаќа.
„Види, Македончето трпи, навикнато е, ама Шиптарите го претераа!“ – слушам на другата страна, како ехо на обвинувањата од страна на припадници на албанската заедница – „Мора да бидеме вооружени. Сега ги има и во нашата полиција и во војската. По дома имаат оружје колку сакаш“. Едни велат, полицијата е нивна, па ние мора да се браниме, а другите дека сега тие се и во полицијата, па мора да се има оружје. Сите во одбрана и заштита од сограѓан(к)ите и комши(к)ите. Никој не вели дека полицијата е „наша, на сите“. И така во круг. Додуша, како и да завртиш, не се во право ни едните, ни другите. Полицијата е на оние што ја командуваат во наше име, ама за свои интереси. Но, за тоа друг пат, да се вратам на темата.
Статистиките и проценките се судираат, но секако се вртоглави и морбидни. Според организацијата во која работам, во земјава има 110-170 илјади поседувачи на нелегално оружје. Поседувачи, не парчиња. Поседувач може да поседува едно или повеќе парчиња нелегално оружје. Во просек, оружје има во секое трето домаќинство во земјата, ако важат бројките на домаќинства од последниот попис (од пред памтивек). Според едно наше истражување, дури 38 проценти од младите држеле огнено оружје во рацете барем еднаш во животот. И што со тоа? По некој прилог во медиумите, коментар, флаер што на раскрсница ќе го подели министерката…
До зајдисонце, кога на прашината ќе стапнат десперадосите.
Нелегалното оружје никогаш не беше и, уште помалку сега, не е единствениот проблем. Немаме јавна контрола ни врз оружјето со дозвола. Само еден од повеќето примери: знаат ли македонските граѓан(к)и колку и какво оружје имаат агенциите за обезбедување? Еве, на страна, за момент, оружјето кое е во рацете на полицијата и армијата (иако и тие податоци треба да се транспарентни). Кој го носи, под какви услови го добил, со каква муниција е, кои овластувања ги има според законот, а кои овластувања му ги дал газдата на агенцијата за обезбедување? Каде се чува оружјето со дозвола, дали се обновуваат дозволите и колку навистина е строга процедурата? Прашањата се нижат, а одговорите кои треба да бидат достапни без никаква мака, ги нема никаде.
КАЖИ ДА ЗА ЖИВОТОТ
Во време на општа мизерија, несигурност и первертирање на вредностите, непочитувањето на човековите права и судство без судство, лесно е да се претпостави дека оружјето ќе го слушаме сѐ почесто, а жртвите ќе стануваат побројни од ден на ден. Како што ќе растат сиромаштијата, неказнивоста и структурното насилство, така ќе расте и оруженото насилство. Долгото затворање на очите пред безбедносните ризици што ги носи култот кон оружјето, потценувањето на деструктивната природа на широко распространетата навика на веселите пиштолџии низ земјава, ќе нѐ приближат кон времиња и состојби кога ќе биде предизвик и авантура да се излезе на улица. Кога ќе биде ризично да се стои покрај прозорец.
Ако, само вие продолжете со вперување на прстот во „другите“, на која страна и да се наоѓате. Продолжете да барате утеха во споредбите со општества во кои овој проблем е во подрастична форма. Или…
Пред неколку години завршив еден проект кој делумно го поддржа Советот за радиодифузија. Проектот се вика „Кажи ДА за животот“, а лајтмотив му е слоганот „Кажи НЕ за оружјето“. Има триесет епизоди. Додека чекам агенцијата да се смилува и да го пушти во етерот мојот скромен придонес кон оваа тема, сакам за крај на оваа денешна средба со вас, да споделам една порака во една од епизодите:
Секој од нас може да придонесе во борбата против култот кон оружјето. Можеби изгледа невидливо и тивко, но на долги патеки сечија постапка и сечиј збор придонесува кон надминување на овој култ. Не можеме ни да замислиме кога и колку нашите постапки можеле и можат да спасат човечки живот.