Нападите врз најголемата европска нуклеарна централа во југоисточна Украина продолжуваат да ја загрижуваат цела Европа. Станува збор за нуклеарната централа Запорожје.
Запленета од Москва набргу по инвазијата на Украина во 2022 година, централата често е во вкрстен оган, што станува постојан извор на загриженост за меѓународните набљудувачи. Некои дури предупредуваат на нуклеарна катастрофа, слична на Чернобил.
Во последниот загрижувачки инцидент во април, беспилотно летало ја погоди фабриката, при што двете страни си ја префрлаа вината една на друга.
„Нападот со беспилотни летала камикази врз Запорожје беше „чин на лудило““, изјави поранешниот главен нуклеарен инспектор на Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ), Роберт Е. Кели за Euronews.
Тој додава дека „навистина не постои можност таквите напади“ да предизвикаат експлозија на фабриката.
МААЕ потврди дека не забележала никакви структурни оштетувања по последниот инцидент, на 7 април, иако остро го осуди нападот.
„Некои претходни напади на Запорожје резултираа со прекини на струја. Технички, ова е многу опасно. Без струја, нуклеарните реактори не можат да се оладат, прегреат и можат да експлодираат – исто како Чернобил. Но, шансите тоа да се случи денес се „суштински еднакви на нула. Реакторот во Чернобил наеднаш стана полна со сета таа вода во него, која се претвори во пареа за дел од секундата и само ја разнесе зградата на парчиња“, вели Кели.
Тој додава дека реакторите што денеска се градат се градат по сосема други принципи.
„Реакторите во Чернобил вклучуваат тони запалив графит за контрола на нуклеарната реакција, додека реакторот за вода под притисок (PWR) на Запорожје не. немаат таков проблем со запаливост, што е огромна предност Водата не гори“, објасни Кели.
Тој забележува дека реакторот во Чернобил бил во обична индустриска зграда која била уништена од експлозија на пареа и голем пожар.
„PWR (освен неколку постари руски реактори) секогаш се гради во масивна бетонска и челична купола дизајнирана да ја содржи пареата по експлозијата и да го забави секое истекување на радиоактивни изотопи во околината. Се чини дека голем број фактори дополнително го намалуваат ризикот во споредба со 1986 година. За време на претходните прекини на електрична енергија во Запорожје, снабдувањето со електрична енергија беше пренасочено од други извори, како што е блиската електрана на јаглен во Запорожје – најголемата термоелектрана во Украина – и од дизел генераторите шанси за опасно затемнување“.
Секој реактор во Запорожје моментално е во режим на исклучување, за разлика од Чернобил, кој беше целосно оперативен. И покрај тоа што Москва ја презеде контролата врз фабриката, персоналот на фабриката главно остана на своето место, намалувајќи го ризикот од погрешно ракување.
„Украинските граѓани кои Русите ги принудија да останат во Запорожје и да ја водат оваа фабрика две години треба да бидат третирани како херои, а улога во тоа би можела да има МААЕ. Постои тенденција да се третираат како соработници на окупаторите. Мислам дека треба да добијат медал затоа што и служеа на земјата во тешка ситуација, поминаа низ пекол“, додава Кели.
Дали Европа е подготвена?
Краткиот одговор, се чини, е да.
Во моментов работат повеќе од 150 реактори во 27 земји-членки на ЕУ. Секоја земја има агенција за нуклеарна подготвеност, дури и оние без реактори.
„Координацијата е многу зголемена по катастрофата во Фукушима во 2011 година“, изјави за Euronews Јан Јохансон, специјалист за итни случаи во Шведската агенција за радијациона безбедност.
Насоките за нуклеарна безбедност обично се воспоставуваат на меѓународно ниво од страна на МААЕ. Во Европа, организацијата која ги координира безбедносните процедури во различни земји е ХЕРКА, додека ЕМСРЕГ е тело на ЕУ кое обезбедува нивна имплементација во одделни земји.
„ХЕРКА беше доста активна во однос на Украина, во обидот да се договори и да разговара што да прави ако има нуклеарна несреќа во Украина“, вели Јохансон.
На прашањето како изгледа планот за одговор на нуклеарниот инцидент, Јохансон забележува дека подготовката е најважниот дел.
„Што и да се случи, дури и до топење на јадрото, ќе биде потребно извесно време пред да се случи. Ако нешто тргне наопаку, генерално ќе знаеме се за тоа пред вистинското истекување на радијацијата“, вели тој.
Во најлошото можно сценарио – експлозија со испуштање радијација – ќе биде евакуирана област во радиус од пет километри околу инцидентот (зона на претпазливост). Кога ќе се открие опасност, целото население во радиус од 25 километри – Зоната за акциско планирање за итна заштита – се предупредува со аларми, сирени и СМС порака.
Се огласуваат аларми по улиците и куќите. Секоја куќа во близина на нуклеарна централа, барем во Шведска, е опремена со радио приемник кој се активира во случај на итност.
„Нормалниот дом треба да биде добар, дури и во случај на големо ослободување на радиоактивно зрачење“, вели Јохансон, а истото важи и за училиштата.
Сите граѓани имаат и таблета со јод која ја блокира апсорпцијата на зрачењето и на тој начин го спречува ризикот од рак на тироидната жлезда. Секое домаќинство ги добива на секои пет години. А дали е неопходно да се проголта пилулата зависи од степенот на истекување на зрачењето.
Кога луѓето ќе се засолнат, неопходно е да се вклучи телевизија или радио или да се следат најавите на властите на социјалните мрежи. Во Шведска, локалните медиуми се исто така обучени да дистрибуираат ваков тип на настава.
„Следните чекори зависат од количеството на истечениот радиоактивен материјал, како и од метеоролошките фактори. Вежбаме неколку пати во текот на годината. Веруваме дека имаме прилично ефикасен систем, а властите знаат што да прават“, заклучи Јохансон.