Убаво стокмени корици со многу фотографии, примери и фино објаснета цел е првиот впечаток кога ќе го земете в раце учебникот по граѓанско образование за осмо одделение. Учениците, барем според описот во наставната програма, треба да научат како функционира современото општество, да учат за придобивките во областа на човековите права и слободи и нивната непосредна заштита.
Зборот „слобода“ дури и премногу често се спомнува во наставната програма по овој предмет – сето тоа со цел на 14-годишните идни академски граѓани да им се развие свеста што значи власта, но истовремено и што значи слободата, што значи моќта, но и како таа може да се злоупотреби.
И дотука сè е во ред, додека не стигнете до 14-та страница од учебникот, кога наидувате на дел кој во целост се коси со она што треба да значи „слобода на граѓанинот“.
Во лекцијата за „лојални граѓани“, меѓу другото, се вели дека „лојалните граѓани секогаш се подготвени да ги следат правилата и прописите во општеството и ПО ЦЕНА ДА МОРААТ ДА СЕ ОТКАЖАТ ОД СВОИТЕ СЛОБОДИ“!
ЛОЈАЛНИ ГРАЃАНИ
Само што ќе ја отворите првата страница од учебникот по граѓанско образование, со големи букви наидувате на насловот ВЛАСТ. Претставен е еден човек, поставен на пиедестал, со силно стегната тупаница. Под него се наоѓаат сиви човечиња, а ако подобро се загледате, меѓу толпата застаната пред властодавецот има и шаховска фигура – пион. Според учебникот и неговите автори, тоа е претставата за власта. Понатаму, следува дефиницијата за моќта, која е испреплетена со дефиницијата за власта, па се вели дека „власта е форма на моќ која е прифатена од оние што се покоруваат, бидејќи ја сметаат за оправдана и праведна“. Но, дали и колку терминот „покорува“ е соодветен за да се прикаже дефиницијата за тоа што претставува власта?
Според Дигиталниот речник на македонскиот правописен јазик, пак, власта е дефинирана како политичко управување со јавните работи во една држава, функција на владеење. Зборот „покореност“ никаде не се споменува – токму напротив, се спомнува волјата на граѓаните и општествените организации.
И така, од „покорувањето“стигнуваме до 14-та страница, каде што учениците треба да научат за „лојалните граѓани“. Од лојалноста на граѓаните во голема мера зависи и успешноста на демократијата, се вели во учебникот. И потоа следува објаснување за она што, всушност, значи лојален граѓанин.
„Лојалните граѓани вообичаено се добри и одговорни работници. Работат вредно и своите вештини и способности ги користат на продуктивен начин. За својата благосостојба се заслужни самите и не се на грбот на општеството. Тие секогаш се подготвени да ги следат правилата и прописите во општеството и ПО ЦЕНА ДА МОРААТ ДА СЕ ОТКАЖАТ ОД НИВНИТЕ СЛОБОДИ“, пишува во учебникот за граѓанско образование наменет за осмоодделенците.
Со оглед на тоа што тука лекцијата завршува, останува нејасно од какви слободи треба да се откажат граѓаните за да докажат дека се лојални и колку всушност ова претставува учење за човековите права и слободи или, можеби, станува збор за учење за лојалноста, покорувањето и неслободата?
„Со примерите како овој, се покажува целосна надмоќ на државата. Секаде каде што има слаби земји, луѓето сакаат да зборуваат и да пишуваат за државата. Од она што го видов во овие учебници, како да се извлекува пораката – ти без држава си ништо, ете на тоа ги учиме своите деца. А, всушност, клучната поента е дека детето е поважно од државата и кога тоа ќе се сфати, дури тогаш може да почне процесот на чистење на мозокот“, ни изјави аналитичарот Арсим Зеколи откако му го покажавме учебникот по граѓанско образование.
И не е само тој учебник. „Прочешлавме“ голем број содржини, разговаравме со многу професори и родители за да ги откриеме основните слабости во македонските четива и книги од кои учениците треба да црпат знаења. Се концентриравме на предметите по граѓанско општество, бидејќи за тие предмети добивме и најголем број забелешки – нешто што јасно ни даде до знаење дека во дел од содржините што ги изучуваат учениците, зборовите слобода и човекови права, не само што не се објаснети, туку и во целост се косат со нивното примарно значење.
ОД УЧЕНИЦИТЕ СЕ БАРА СЛЕПА ПОСЛУШНОСТ
По објаснувањето за она што значи лојален граѓанин, кој и по цена на слободата треба да ги следи правилата и прописите, во учебникот следува интересна задача за учениците за која е наведен цитат на извадок од Беседата кај Опит. Прашањето на кое осмоодделенците треба да одговорат е „која е пораката што Александар Македонски ја упатува до своите војници“. Следува пораката:
„Македонци, нема сега да говорам за да го задржам вашето заминување од татковината, бидејќи, што се однесува до мене, можете да одите каде што сакате…Туку за да согледате дека со вашето заминување покажувате неблагодарност кон нас, кои сме толку заслужни за вас. Најпрво, ќе зборувам, како што е редно, за татка ми Филипа. Филип вас ве затекна како талкате бедни, облечени во кожи… Ве направи жители на градови, над истите варвари кои порано вас и вашите ве ограбуваа и заробуваа и станувавте нивни робови и поданици, ве стори господари и најголемиот дел од Тракија го присоедини кон Македонија…“
На неколкумина родители им го поставивме прашањето, дали се согласуваат нивните деца да учат од учебник со содржина во која јасно се алудира дека лојалноста кон државата е поважна од слободата, а како пример се дава говор кој укажува на тоа дека владетелот е тој што граѓаните ги прави достојни луѓе.
„Јас на моето дете не му дадов да го чита учебникот. Она што е напишано е небулозно и постојано алудира на тоа дека него власта ќе го направи лојален и совесен граѓанин. Не станува збор само за оваа лекција, туку и за многу други, каде што власта се става над сè. Затоа и често му велам, запамти го ова само кога ќе те испрашуваат. Потоа заборави го. Му го велам тоа со чиста совест, бидејќи не сметам дека ова е вистината и начинот на кој треба да ги образоваме и учиме нашите деца“, вели Снежана Симоновска, мајка на осмоодделенец.
Дефинициите и примерите во овој учебник му ги покажавме и на Петар Атанасов, професор по социологија и комуникации на Институтот за социолошко и политичко-правни истражувања. Тој смета дека дел од содржините прават непоправлива штета на учениците.
„Она што се случува со некои содржини во нив, еве, на пример со граѓанското образование, целосно се совпаѓа со „политичката филозофија“ на владејачката партија. Од примерите што се посочуваат е јасно што се цени и што се бара од граѓаните: послушност, слепо почитување на оние што владеат, дека власта е моќна, дека граѓаните треба да се лојални по секоја цена, па и по цена на откажување од сопствената слобода, за што светот се бореше изминатите 200 години. Ова не е случајно, овие текстови се слика на вредностите на „македонската десница“, која се обидува да изнедри некаква идеологија. Е, тогаш на сцена стапуваат полуписмени „едукатори“ и „експерти“, кои им ги исполнуваат желбите на власта и добиваме вакви учебници кои нанесуваат трајна штета во вредносната матрица на младите луѓе“, смета Атанасов.
ЗБОРОТ „ЈАС“ ПОЛЕКА ГО СНЕМУВА ОД ОБРАЗОВАНИЕТО
Во нашето истражување и читање на македонските учебници вклучивме повеќе професори и родители, кои ни помогнаа да ги лоцираме техничките и содржинските недоследности. Добивме десетина повици и уште повеќе пораки на електронска пошта за она што наставниците и родителите го сметаат за несоодветно во македонското образование.
Елизабета Секирарска, наставничка во средно училиште каде што води практична настава за група економски предмети, ни посочи повеќе проблеми со кои се соочуваат средношколците.
„Учебната година си трае, а нема учебници. Таков е случајот со наставните предмети за прва, втора и за трета година од економско-правната и трговската струка, образовен профил банкарски техничар. Буквално по ниту еден стручен предмет нема учебник. Не постои ниту прирачник, ниту учебник за реализација на наставните содржини. По предметот математика, кој е воведен од оваа година во текстилно-кожарската струка во трета година и ќе се полага како еден од предметите во рамките на државната матура, не се доставени ниту наставните програми, иако е веќе крај на септември“, посочува Секирарска.
Голем број родители ни пишаа дека учебниците што учениците ги добиваат бесплатно, се стари, искинати и им недостигаат корици.
„Многу учебници немаат корици, а фалат и страници. Па, ги наоѓаме на интернет во електронска верзија, ги печатиме за да не ги праќаме децата неподготвени на училиште. Да не зборувам за содржинскиот аспект. Во учебникот по општество за четврто одделение децата треба да истражуваат кои медиуми се најгледани и најчитани, а како избор се наведени медиуми како „Време“, „Шпиц“, А1 телевизија итн., кои повеќе не постојат“, ни пиша еден родител на четвртоодделенец.
Но, она што најмногу „боде очи“ во целата оваа приказна е нишката на пренагласување на национализмот и отсуството на индивидуата кога се учи за општеството во целина.
Во учебникот по општество за петто одделение, на пример, државата е дефинирана како „збир на институции според кои се однесуваат луѓето“. Ваква дефиниција, според експертите што ги консултиравме, не може да се сретне во други учебници. Во Дигиталниот речник на македонскиот јазик, државата е дефинирана како „политичко-правна, меѓународно призната, суверена општествена заедница со свои органи за остварување на законодавната, извршната и судската власт, организирана на определена територија“.
Во речниците на Германија, Италија и на други европски држави, државата е дефинирана како „нација или територија како организирана заедница што има една Влада“. Однесувањето на луѓето не го сретнавме во ниту една дефиниција за тоа што значи држава.
Во учебникот по граѓанско образование за седмо одделение, пак, во делот во кој се зборува за членството на Македонија во Европската унија и чекорите што треба да ги изоди за да стане дел од европското семејство, има дел кој повеќе наликува на говор од претставници на владејачката партија отколку на учебник полн со факти.
„Македонија ги почна и не запира со реформите. Со макотрпна работа и истрајност оди по патот кон Европа“, пишува во учебникот.
Според Суад Мисини, активист за човекови слободи и права, целта на ваквите дефиниции и презентации во македонските учебници е да се создаде таканаречена „поданичка свест“.
„Со сите овие примери се алудира дека не треба да постоиш како име и презиме, туку само како статистички податок. Тоа е огромното мнозинство денес, статистички материјал, назнака на избирачки список, процент во Заводот за вработување. Поданичката свест е главниот генератор на деспотскиот режим. И потоа, кога ќе ти се даде можност, а ти мислиш дека си созреан и мудар, ќе напишеш учебник кој никој нема сериозно да го редактира затоа што таму се ткае идеологијата на идните статистички маси, луѓе без свое јас“, вели Мисини.
ИСТОРИЈАТА СЕ ПОВТОРУВА
Учебниците полни со предрасуди, стереотипи и јакнење на националната свест не се нешто ново на македонската образовна сцена по која газат генерациите. Пред повеќе од една деценија, учебникот „Граѓанска култура“ за седмо одделение беше повлечен од основните училишта со посебно решение на тогашниот министер за образование и наука во заминување, Ненад Новковски. Причината за тоа беше една од лекциите за стереотипите и предрасудите, во која беа наведени вакви примери:
„Македонците мислат за Албанците дека се заостанати, некултурни, шверцери, не сакаат други народи, подмолни, агресивни, назадни, груби, кавгаџии, сакаат да владеат и слично…“
Исто така, авторите навеле две негативни особини според кои Македонците ги разликуваат Турците: дека се шверцери и заостанати. Како пример беа наведени и Евреите за кои пишуваше дека се премногу горди, прекумерно вообразени, сакаат луксузно да живеат, имаат одвратност кон тешка работа и претставуваат паразитски елемент во општеството, затоа што за себе бараат лесна работа… За црнците, пак, пишуваше дека би решиле многу од своите проблеми доколку не се толку мрзеливи, неодговорни и со мали знаења.
„Учебникот е повлечен ,бидејќи требаше нешто да се коригира во делот кај предрасудите, изјави тогаш за „Утрински весник“ едниот од тројцата автори на книгата, Гордана Костова-Трајкова.
Коригираниот учебник подоцна беше вратен во училиштата во ново издание, од каде што беа отстранети предрасудите.
Скандал со македонските учебници изби и во 2010 година, кога министер за образование беше Никола Тодоров. Така, во учебникот по општество за петто одделение Косово беше претставено како дел од Србија, а и знамето на државата беше погрешно. Во истиот учебник се појавија слики од пророкот Мухамед – на двете фотографии всушност се наоѓаше султанот Меврус, еден од главните духовни водачи на шиитите. За ваквите грешки во учебникот реагираа и припадниците на исламската верска заедница бидејќи во исламот не е дозволено визуелно да се прикажува пророкот Мухамед.
Во истиот учебник, современата македонска култура за која требаше да учат петтоодделенците по предметот општество се сведе само на 22 имиња, меѓу кои имаше музичари, актери и телевизиски водители, но ниту еден писател или сликар. На пример, како значајни имиња од нашата култура беа посочени Нора Шакири, Ферус Мустафов, Глигор Копров, актерите и телевизиските водители Тони Михајловски и Игор Џамбазов. Списокот на истакнати културни дејци во Македонија имаше и груби грешки, како онаа за музичарот Драган Даутовски, кој беше напишан како Дарко Даутовски.
Вината за овој скандал министерот Тодоров тогаш ја префрли на рецензентите.
„Ниту еден министер во Македонија, ниту сега, ниту кога било во иднина, веројатно, нема да може да биде стручен да ја провери содржината на сите учебници во државата и секој министер, како што правам јас, се потпира на стручното мислење на рецензентите. Доколку има пропусти, се нарушува и професионалниот дигнитет и кредибилитет на оние кои ги рецензирале учебниците“, изјави Тодоров во 2010 година.
Сепак, тој учебник беше повлечен, а тоа го чинеше буџетот еден милион денари. Но, не беше повлечен учебникот по физика за кој Институтот по физика на Природно-математичкиот факултет донесе заклучок дека е опасен по менталното и по физичкото здравје на учениците. Во овој учебник имаше сугестии да се допре жица низ која тече електрична енергија за да се види дека е жешка или, пак, ученикот при експериментот да раствори бакарсулфат, син камен или отров, што е крајно опасно.
ПРЕФРЛУВАЊЕ НА ОДГОВОРНОСТА
Долг беше патот за да добиеме одговори од надлежните институции за тоа кој е надлежен и кој ја носи одговорноста за техничките и содржинските пропусти и недоследности во учебниците. На нашите прашања испратени до Министерството за образование, одговор не добивме. Им испративме и скенирани документи од учебниците по граѓанско образование со прашање дали Министерството смета дека содржините се соодветни за перцепцијата на учениците за тоа што значи лојалноста и слободата.
Зоран Радиќ, директор на Националната комисија за учебници, вели дека не ја памети содржината на учебниците и дека на комисијата мандатот ѝ е веќе истечен, а една година не е избран нов состав.
„Веќе една година не е избран нов состав на Националната комисија, така што не сум во тек што се случува. Ние бевме четири години, но во последнава година не сме се состанале бидејќи мандатот ни е истечен“, вели Радиќ.
Од Државниот просветен инспекторат ни изјавија дека не се надлежни за веќе донесените учебници што се користат во училиштата.
„Штом учебниците се веќе донесени и се поминати (на Комисијата – н.з.), нашата надлежност е да вршиме контрола дали се користат во училиштата. Обратете се до Бирото за развој“, ни изјавија од инспекторатот.
Од Бирото за развој на образованието, пак, нѐ препратија до Педагошката служба.
„Ние сме единствено надлежни доколку Министерството формира комисија за разгледување на веќе постоечките учебници. Само во тој случај ние учествуваме во комисијата“, вели Весна Хорватовиќ, директорка на Бирото за развој.
Не успеавме да стапиме во контакт со авторите на учебниците за да ни објаснат која точно била поентата што сакале да ја постигнат во деловите од учебниците за граѓанско образование.
Во меѓувреме, тие учебници остануваат во училишните клупи. Во зависност од идеолошките определби и мислењата на родителите, наставниците и средината во која растат, ќе зависи како основците ќе ги сфатат поимите за слободата, лојалноста, правото на избор и покорувањето.
Кој е процесот на издавање еден учебник?
Според Законот за учебници, за издавање еден учебник надлежна е Националната комисија за учебници, која брои 21 член, составена претежно од универзитетски професори и наставници од средното и од основното образование.
Претходно, за секој учебник се формира тричлена рецензентска комисија од еден универзитетски професор и двајца наставници. Тие го разгледуваат понудениот учебник и доставуваат извештај до комисијата. Националната комисија е таа што, во зависност од извештајот, оценува дали учебникот ќе се користи. Доколку извештајот е позитивен, се препраќа до министерот за образование, кој го има последниот збор пред учебникот да оди на печатење.
Во случајов, Националната комисија веќе една година мирува, бидејќи мандатот на членовите е истечен.
Министерот се гордее со Кембриџ, родителите се жалат
Еден од начините за да се справи со хаосот во учебникарството и да воведе нов, европски систем на образование, Министерството за образование го најде во воведувањето на Кембриџ програмата во учебниците за прво, второ и за трето одделение по математика и по природни науки. Но, останува отворено прашањето колку всушност овие новини навистина ќе внесат квалитет во образованието, со оглед на тоа што за програмата на Кембриџ реагираат голем број родители и наставници.
Министерот за образование и наука Абдулаќим Адеми со гордост ги најави новите учебници, иако дел од родителите и наставниците не се согласуваат со оваа програма.
„Македонија првпат ги има овие програми и е единствената земја во регионот што ги воведува во образовниот систем. Учебниците се квалитетни и прилагодени за нашите прилики и за возраста на учениците. Следната година ќе продолжиме со четврто, петто и со шесто одделение. Проектот ќе биде заокружен кога тие ќе бидат воведени до деветто одделение“, рече Адеми на првиот ден од учебната година, нагласувајќи дека станува збор за една од најкрупните реформи во образованието.
Зоран Радиќ, бившиот директор на Националната комисија, пак, смета дека во Македонија има добри учебникари кои можат да произведат квалитетни учебници.
„Претпоставувам дека овој чекор беше направен поради нашите тенденции да влеземе во ЕУ. Инаку, сметам дека кај нас има добри учебникари“, вели тој.
Родителите чии деца до минатата година учеа по старата програма, а сега се префрлуваат на програмата од Кембриџ, пак, си имаат друга мака.
„Ќерка ми до второ одделение учеше да брои до 20. Сега, со новата програма од Кембриџ, во трето одделение наеднаш треба да учи до 1.000. Тоа е сосема погрешен пристап. Ако се почнува нешто, треба да се почне од прво одделение, а вака од броење до 20, децата наеднаш почнуваат со дропки, множење и со делење. Едноставно, нема конзистентност“, вели Стојан Јовановски, родител на ученик од трето одделение.
Каква плата заработуваат родителите?
Ако се разгледаат учебниците од кои учат основците, можат да се најдат примери кои не кореспондираат со реалноста. Во учебник за четврто одделение, каде што се учи за месечните трошоци на едно семејство, пишува дека мајката зема плата од 32.000 денари, а таткото, пак, 30.000 денари, што е многу далеку од македонската реалност, ако се има предвид дека просечната плата во земјава изнесува околу 20.000 денари.
Во српските учебници зборот „глупача“ се поврзува со жената
Во Србија, слично како и кај нас, редовно избиваат скандали со учебниците, кои вријат од грешки и од недолични споредби. Во учебникот за граматика за шесто одделение, на пример, зборот „глупача“ е дефиниран како „женска личност“. На старото издание од учебникот по биологија за осмо одделение стоела фотографијата од актерот Николас Кејџ, сопругата Холи Хантер и нивното бебе.
Учебникот по историја за осмо одделение, пак, бил забранет затоа што авторот напишал дека Слободан Милошевиќ почнал да ја доживува славата и вербата кај народот кога рекол: Никој не смее да ве тепа!
Истражувачката приказна е напишана во рамките на проектот „Поддршка на независни медиуми во РМ: Застапување и обуки за промовирање и почитување на најдобрите меѓународни практики“, поддржан од ЕУ, преку ЕИДХР, а спроведуван од Транспаренси Интернешенл Македонија и Electoral Reform International Services (UK).
Единствена одговорност за содржината на сторијата ја сноси авторот и таа не може да се толкува како како поглед на Европската Унија, ТИМ или на ЕРИС.