Интервјуто е објавено на 9 февруари, 2018 година во неделникот „Фокус“ во бројот 1166
Разговарал: Зоран ДИМИТРОВСКИ
ФОКУС: Како службеник на УСАИД сте работеле во многу земји. Како гледаат луѓето на вас, како на некој што дошол да им пружи помош или има и негативни ставови?
АТЕБЕРИ: Главно позитивно, без сомнение, особено поради тоа што брендот на УСАИД е нашироко познат. Логото со подадените раце е познато насекаде во светот. Агенцијата за меѓународен развој истовремено е водечка агенција за надворешна помош на американската влада. Кога некаде има криза и потребен е хуманитарен одговор, кога има глад, поплава, земјотрес, големи несреќи, ние сме таму. Фотографиите на кои се гледа како се истовараат големи вреќи со жито од камионите, со нашето лого на УСАИД се насекаде. Луѓето се вообичаено многу пријателски расположени кон нас и ние сме добредојдени насекаде.
ВЛОЖИВМЕ 600 МИЛИОНИ ДОЛАРИ ВО МАКЕДОНИЈА
ФОКУС: Оваа година се навршуваат 25 години од присуството на УСАИД во Македонија (1993). Задоволни ли сте со постигнатото, во областите во кои сте обезбедиле финансиска и техничка помош а кои се дел од визијата на УСАИД?
АТЕБЕРИ: Нашата визија не се променила многу во изминатите 25 години. Секогаш биле во прашање две главни работи: првата е помагање на транзицијата кон пазарно стопанство и втората е помош во градење демократски институции. Инаку, УСАИД дури на почетокот од 1990-тите почна програми од областа на владеењето. Бирото на УСАИД за Европа и Евроазија е основано во 1989 година и коинцидира со колапсот на Советскиот сојуз. Конгресот на САД тогаш донесе таканаречен SEED Act (Support for Eastern European Democracy) односно Акт за поддршка на демократијата во Источна Европа. Тоа беше првпат УСАИД да се ангажира во програми од типот на развојот на демократијата. Тогаш се воведоа програмите за помагање на транзицијата од централизирана економија, базирана на државно планирање, во пазарна економија како и воспоставување демократски институции и процеси. Овие области се многу вообичаени за суштинската работа која УСАИД ја работи насекаде во светот. Во секоја земја каде што сум бил, имавме програми поврзани со економскиот развој. Отворањето работни места и економскиот развој се од централна важност за стабилноста на секоја земја, но исто така и развојот на демократските институции, демократското владеење. Инаку, програмите и проектите во Македонија се разликувале во текот на изминатиот период, но овие две области остануваат главни. Изминативе 10 години, на пример, главните напори во овој контекст се помагање на патот на Македонија кон евроатлантските интеграции.
ФОКУС: Многу луѓе имаат предрасуди дека УСАИД не ги помага владите и државите, туку истура пари во невладините организации, во медиумите и во некои други фактори на моќ во општеството, во цивилното општество, кое пер се, се смета за противвладино.
АТЕБЕРИ: Да, разбирам. Но нашите цели се да ги помогнеме демократските институции, за да се развие демократијата. А демократијата не е само граѓанското општество, туку граѓанското општество и властите кои работат заедно. И тоа е еден од клучните елементи на нашата програма, да се обидеме да воспоставиме и да развиеме баланс, да се дефинираат односите помеѓу цивилното општество како важен актер и државата, власта, во една вибрантна демократија. Во државата, се разбира, се обидуваме да ja помогнеме демократската архитектура на балансот на моќта меѓу извршната власт, владата, парламентот – легислативната власт, судството… Така што, и помагаме на владата да ја подобри својата ефикасност внатрешно, но да се засили поимот за важноста на улогата на цивилното општество во играњето конструктивна улога во владеењето.
ФОКУС: Во Македонија сте 25 години, имате ли податоци колку пари сте потрошиле сите овие години и во кои програми?
АТЕБЕРИ: Потрошивме повеќе од 600 милиони долари во текот на изминатите години. Звучи многу и навистина се работи за многу пари. Луѓето обично се фиксираат на сумата, но сакам да нагласам дека не е се само во парите. Речиси исто толку важно е да се биде во улога на катализатор. Важни се мултипликаторските ефекти кои се постигнуваат од средствата кои ги инвестираме. Областите во кои работиме, особено во раните денови кога дојдовме во Македонија, се фокусираа на помагање да се креира поволна средина, за приватниот сектор во економијата да фати корен и да се развива, потоа на банкарската реформа, на пристапот до кредити и сл. Исто така, работевме на претприемаштвото, помагавме да се подобри конкурентноста на компаниите, нивната ефикасност и поврзувањето со светските пазари. Потоа, работиме во областа на демократијата и владеењето. Се фокусиравме и на децентрализацијата, на зајакнување на работата на општините. Во текот на изминатите години дел од нашата работа се сврте кон подиректно работење со цивилното општество, да се зголеми гласот и улогата на цивилното општество во владеењето. Тоа беше нов концепт, кој не беше природен, не беше прифатлив за генерациите во тоа време. Клучниот дел од нашата помош е континуирана поддршка на улогата на цивилното општество во владеењето.
ФОКУС: Дали сметате дека во изминатите 25 години Македонија е економски поразвиена и подемократска земја?
АТЕБЕРИ: Да, се разбира, иако секогаш може да се направи повеќе. Но може да се наведат специфични примери. Ако ја следите нашата кампања по повод 25-годишнината, ќе видите дека нашиот фокус е на индивидуалните приказни, на луѓето и бизнисите што ги имаат, кои постигнале нешто благодарение на нашата помош. Има многу примери, но еве, да наведеме еден, од винската индустрија пред 25 години. Македонија и порано произведуваше многу вино, но тоа беше главно нефлаширано вино, немаше многу извоз. Денес неколку винарии се многу софистицирани, а ние ги помагавме винариите. Да речеме, винаријата „Стоби“, но дури и „Тиквеш“ во раните денови. Вината на „Стоби“ денес можете да ги купите во многу реномирани продавници за вино во САД. Помагавме, прво во производството, да се развие квалитетот на производите, потоа во маркетингот, пакувањето, поврзувањето со меѓународни купувачи. Винската индустрија е неверојатно конкурентен пазар на меѓународен план, но ова е пример на македонски компании кои се оспособија да настапуваат на тој пазар. Потоа, млечната индустрија, кога во 2003-2004 година почнавме да ја помагаме, Македонија имаше нула извоз на млечни производи. А денес млечната индустрија, производството на млеко, јогурт, сирење, е мултимилионски бизнис. Сепак, важно е да се напомене дека ние помагаме со малку ресурси и техничка помош, а македонските бизнисмени и менаџери се тие што ја вршат работата. На крајот на денот, успехот или неуспехот зависи од нивната работа, од тоа дали тие луѓе се посветени во својата работа и со каков капацитет и квалитети располагаат. Има многу успешни примери.
ВРЕДНОСТИТЕ ШТО ГИ ПРОМОВИРАМЕ СЕ УНИВЕРЗАЛНИ
ФОКУС: Но во другата главна област, во демократијата, особено изминативе години бевме сведоци на големо назадување. Пред да дојдете во Македонија, Владата што ја водеше Груевски се однесуваше непријателски кон странските организации како што е Вашата, обвинувајќи ги дека ги финансираат „непријателите на државата“, медиумите што ги критикуваат, организациите од цивилното општество кои ја играат својата улога. Како ги сфаќате овие обвинувања и каква е вашата реакција?
АТЕБЕРИ: Овој феномен го гледаме на многу различни места во светот. Има случаи во многу други земји, каде што владите сакаат да ја загрозат слободата на говорот, граѓанското општество… Тоа се случува насекаде. Фундаменталните демократски принципи се универзални. Навистина, поимите како слобода на говорот, владеење на правото, човекови права, слобода на печатот се универзални вредности кои ние ги промовираме насекаде и комотни сме со тоа што го правиме.
ФОКУС: Некои велат дека сте биле многу тивки, дека не реагирате на ваков тип обвинувања и кампањи од официјални владини личности или од тогашните провладини медиуми… Зошто изостанаа вашите реакции?
АТЕБЕРИ: Мислам дека тоа е дел од нашите убедувања потребата да се промовираат демократските вредности. Нема потреба да се извинуваме за она што сметаме дека се универзални вредности.
ФОКУС: Но нели се чувствувавте загрозени? Вашите вработени, вашите локални партнери?
АТЕБЕРИ: Се разбира дека сме секогаш загрижени за доброто на нашите вработени, на нашите партнери. Од друга страна, секогаш го почитуваме правото на властите да го спроведуваат законот. Исто така, владеењето на правото не смее да биде злоупотребувано. Но од нашите партнери очекуваме да го почитуваат законот. Се обидуваме да дефинираме и да воспоставиме правила за фер и чесен начин на работа…Така што, знаете, не се возбудуваме премногу, зашто имаме цврсти убедувања и мирно ги реализираме програмите и помошта која ја обезбедуваме.
ФОКУС: Минатата година слушнавме многу лоши искуства од повеќе невладини организации и медиуми кои користеле пари од програмите на УСАИД. Врз нив беше вршен притисок од поранешната власт, преку владините служби како Управата за јавни приходи, им правеа вонредни финансиски контроли кои траеја со месеци. Тоа беше навистина тежок период и луѓето беа уплашени што ќе се случува со нив. Конечно, на крајот излезе дека нивните финансиски книги се чисти, но којзнае што ќе се случеше ако останеше минатата власт. Бидејќи вие ги давате парите, дали имате контролни процедури како тие се трошат? Можете ли да гарантирате дека парите се користат за наменетите цели, дека не се проневеруваат, не се злоупотребуваат и не завршуваат кај политички актери за да се сруши владата? Такви беа обвинувањата.
АТЕБЕРИ: Имаме многу сериозен финансиски мониторинг, инструменти и механизми за контрола. Навистина, работиме на дистанца од грантистите – корисниците на средствата, но, како и да е, имаме многу јасни очекувања од нив во однос на тоа како треба да се искористат ресурсите. Така што, врз сите наши програми во континуитет се врши финансиска ревизија, односно протекот на парите е секогаш под надзор. Тоа е еден од критериумите да се биде корисник на средства од УСАИД. Еден од предизвиците на помалите невладини организации, особено на поновите е дека мора да добијат преодна оценка за својот систем на финансиски менаџмент и книговодствен систем, ако сакаат да се квалификуваат да користат средства од УСАИД. Откако ќе станат корисници, тие всушност своите финансиски книги ги држат отворени и постојано се предмет на финансиска контрола. Инаку, критична поента е дека ние едноставно не даваме пари, туку имаме многу строго дефинирани и специфични цели.
ФОКУС: Дали овие организации и медиуми, чие функционирање беше под закана, се жалеле кај вас, да бараат да реагирате, да испратите порака до властите?
АТЕБЕРИ: Јас не бев тука во тој период, но знам дека во било каков случај, ние секогаш соработуваме со нашите партнери за да бидеме сигурни дека тие се придржуваат кон македонските закони.
ФОКУС: Но што ако властите ги прекршуваат законите?
АТЕБЕРИ: Ако се злоупотребуваат законите, тоа е друга приказна…
БУЏЕТОТ НА УСАИД ЗА МАКЕДОНИЈА НЕ Е НАМАЛЕН
ФОКУС: Кои се главните проекти кои сега ги финансирате во Македонија?
АТЕБЕРИ: Имаме 20-тина проекти на кои сега работиме во Македонија, во истите области за кои зборувавме. Имаме еден кластер проекти за цивилното општество и човековите права. Еден од нашите главни проекти во оваа област е проектот за граѓанска вклученост преку кој се обезбедува помош и грантови за невладини организации, за мрежи, асоцијации на НВО-а. Има и друга програма која е наменета за помалите невладини организации. Исто така имаме грантови кои се наменети за младите, им помагаме на младинските организации.
ФОКУС: Имате ли актуелни програми за образование?
АТЕБЕРИ: Имаме неколку образовни програми. Нашата главна програма од секторот за образование е насочена кон промоција на инклузијата во образованието. Во рамките на програмата се спроведуваат интеретнички едукативни активности. Тоа е обид различни етнички групи, Албанци, Турци, Роми да учат заедно. Училишниот систем во Македонија е структуриран така што етничките заедници учат во разделени смени. Со нашата едукативна програма во училиштата се спроведуваат активности и наставни програми кои ги спојуваат различните етнички заедници. Имаме и помали образовни програми. Не се потребни многу пари за да се постигне значителен ефект. Имаме помали програми за ученици со попреченост, како што е онаа за ученици со оштетен вид. Ги преведовме на албански и на македонски јазик сите текстови и книги со Брајова азбука, за да можат учениците со оштетен вид да читаат. Тоа е мал проект, но многу е важен, зашто им овозможува на маргинализираните групи да влезат во главните текови на општеството.
ФОКУС: Што финансирате во областа на економскиот развој?
АТЕБЕРИ: Во економскиот развој една од главните цели е овозможување бизнис атмосфера за компаниите да можат да растат. Имаме неколку програми за ова. Една од нив се однесува на работата со Владата и цивилното општество, преку стопанските комори да ги идентификуваат законските реформи кои се потребни да се обезбеди поволна атмосфера за приватниот сектор да расте. Работиме со министерствата за економија, за труд и социјална политика, за финансии. Вториот аспект е подобрување на пристапот до финансии за помалите компании и бизниси. Едно од прашањата за ограничувањата на компаниите да дојдат до кредити е нивната способност да подготват добри планови и предлози кои ќе ги достават до банките. Многу работиме во градењето на капацитетите на овие компании за подобрување на нивниот внатрешен менаџмент. Но исто така, работиме и на страната на понудата со тоа што им помагаме на банките да развијат креативни механизми, финансиски инструменти, да нудат нови видови кредити.
ФОКУС: Некои компании кај нас се жалат дека не можат да дојдат до кредити.
АТЕБЕРИ: Едно од големите ограничувања што ги гледаме не само овде туку насекаде во светот, е кредитирањето на помали компании а особено на малите компании од секторот на земјоделието. Многу од банките традиционално се расположени да кредитираат, да речеме градежништво. А банкарските службеници за доделување кредити не се добро обучени и не ги разбираат другите сектори. Така што, ние имаме програми со кои ги обучуваме службениците како да оценат, да речеме еден план, предлог за кредитно побарување за агробизнис.
ФОКУС: Со доаѓањето на администрацијата на претседателот Трамп во Белата куќа, беше најавено дека ќе се скрати финансирањето на странската помош на САД, токму преку програмите на УСАИД. Може ли да ни кажете за колку се скратени парите за помош во странство и како тоа се одразува на буџетот на УСАИД за Македонија?
АТЕБЕРИ: Морам да кажам дека ние се уште немаме информации. Нашиот буџет, да речеме за 2017 година, беше предложен во 2015 година. Процесот на буџетирање е таков и сега, додека разговараме, ние работиме на предлог буџетот за 2019 година. Во моментов практично немаме никакви последици од најавата за кратење на парите.
ФОКУС: Тоа значи дека буџетот на УСАИД за 2018 година не е намален?
АТЕБЕРИ: Не, тој е претходно одобрен. Но, не сме го виделе буџетот за странска помош на американската влада за 2019 година. Сепак, не сум многу загрижен, затоа што буџетот на УСАИД за помош во Македонија е релативно мал. Но, искрено да кажам, Македонија навистина успева да привлече повеќе средства отколку што тоа им успева на други земји со ваква големина и моќ. Буџетот е мал од аспект на САД, но со тие пари се постигнуваат многу важни работи. Како што реков, не е се во сумата на парите, туку станува збор за нашето присуство тука, за нашата помош во совети, охрабрување, идеи, поддршка. Сите наши програми ќе продолжат, нема да бидат скратени.
РАЗВОЈНАТА ПОМОШ Е ДЕЛ ОД БЕЗБЕДНОСТА НА САД
ФОКУС: Пред десетина дена УСАИД преку својата канцеларија во Сараево објави дека за медиумите во пет балкански земји ќе издвои сума од 7 милиони долари во текот на следните три години. Ова е значајна помош.
АТЕБЕРИ: Медиумите се важен дел од програмите и проектите на УСАИД. Улогата на медиумите во еден вибрантен, силен, здрав демократски систем е многу важна и ние за тоа се залагаме и затоа ќе продолжиме да ги поддржуваме и да бидеме ангажирани на полето на медиумите во Македонија и во регионот. Во билатералните програми се фокусираме на обезбедувањето поддршка за зголемување на диверзитетот, плурализам на дијалогот и дискурсот во земјата. Тоа е еден аспект, друг аспект е да се зголеми професионализмот на медиумите, но исто така и нивната техничка опременост. Помагаме за трансформација на медиумите во комерцијални компании. Но во програмите има исто така и аспекти на медиумска писменост, кои се важни за генералната публика, за јавноста. Инаку, регионалната медиумска програма за која зборувате се фокусира повеќе на социјалните медиуми, на порталите, на дигиталните медиуми. Тоа се неверојатно големи растечки медиумски платформи кои опфаќаат голем дел од општеството и се важни за промоција на плурализмот на идеите.
ФОКУС: Дали гледате иднина за УСАИД, ако го имаме предвид кратењето на буџетите и визијата на новата администрација во САД за своевиден изолационизам?
АТЕБЕРИ: Да. Ако погледам наназад, уште од нашиот почеток во 1960-тите, имаше различни мислења за работата на УСАИД, но една работа е константна. Американските инвестиции во странска помош ќе продолжат затоа што искрено, тие се дел од нашата национална безбедност. Наивно е да се мисли дека нашата помош се дава од чист алтруизам. Не. Наш национален интерес е земјите во светот економски да се просперитетни, за да можат да ги купуваат нашите производи, да се стабилни, да се ангажирани на конструктивен начин во светската заедница.
ФОКУС: И да не се непријателски расположени кон САД…
АТЕБЕРИ: Точно така. Во оваа смисла, странската помош има заеднички предности за двете земји, и за онаа што дава и за онаа што добива. Економската стабилност, социјалната стабилност се клуч за безбедноста. Ако ја немаш, таа е извор на конфликт. Корените на конфликтот и екстремизмот се во сиромаштијата, таму каде што големи делови од населението се лишени од основните права, каде што има луѓе кои немаат надеж, население кое нема свој глас во водењето на своите животи.
ФОКУС: Но вам тогаш ви останува уште многу работа. Војни се уште беснеат на Блискиот исток, во Сирија, Ирак…
АТЕБЕРИ: За несреќа, тоа е човековата природа. Но да се вратам на вашето прашање. Американската влада, што и да се случи, секогаш, без оглед на актуелната политичка администрација, ќе ги препознава вредностите на развојната помош и ќе биде се повеќе свесна дека нашата национална безбедност лежи на три столба „Тhree D“- Defense, Diplomacy, Development (oдбрана, дипломатија и развој). Aко ја зголемуваш улогата на развојот и дипломатијата, ако трошиш повеќе пари на дипломатија и развој, ќе ја ублажиш потребата од воени интервенции. Така што, без сомнение, секогаш ќе бидеме во овој бизнис на помош за развој.
РАМКА
РАБОТИМЕ ГЛАВНО ПРЕКУ ЛОКАЛНИ ПАРТНЕРИ
ФОКУС: Програмите на УСАИД се реализираат главно преку други организации и здруженија во државата. Зошто?
АТЕБЕРИ: Во 1990-тите го сменивме имплементацискиот пристап на УСАИД пред се поради намалувањето на буџетите. Во раните 1980-ти ние бевме многу поголема организација. Тогаш имаше околу 2000 службеници во целиот свет. Но во средината на 1990-тите бевме намалени за 50-70 отсто. Подоцна го сменивме пристапот за имплементација во кориснички, односно ја префрливме имплементацијата на програмите во рацете на грантистите и партнерите -контрактори и од тогаш го користиме овој еден и ист модел. Веќе не испраќаме свој персонал, односно персоналот на Агенцијата не работи директно со оние што ги имплементираат програмите. Целата наша работа сега се одвива првенствено преку локални партнери. И тоа е најдобриот пристап од развојна перспектива.
Рамка
УСПЕХОТ НА ТВ СЕРИЈАТА „ФАМИЛИЈА МАРКОВСКИ“
ФОКУС: Гледам дека во Македонија помагате и програми кои не се само информативни, туку и играни, како комедии, сапунски опери. Од кои причини?
АТЕБЕРИ: Играните програми, семејните ситуациони комедии и сл. може исто така да обезбедат социјален коментар. Тие се платформа за авторите, продуцентите да ги презентираат своите идеи, поимите и концептите кои можеби е тешко да се дискутираат во јавноста. На тој начин, се обезбедува платформа да се зборува за прашања, да речеме од меѓуетнички карактер, за сексуалната ориентација, за начинот на владеењето, корупцијата, криминалот. Сакаме да бидеме пример за слободни медиуми.
ФОКУС: Дали сте задоволни од производите кои вие ги финансиравте. Серијата „Фамилија Марковски“, на пример?
АТЕБЕРИ: Таа серија беше многу добро прифатена од публиката. Во 1970-тите години во Америка првите јавни дебати за расните прашања, за меѓуетничките бракови или за прашања како што е хомосексуалноста, на пример, почнаа со ТВ комедии. Тие прашања можат да бидат презентирани на начин од кој луѓето нема да се уплашат и може да ги разбере обичниот граѓанин.