Текстот е објавен на 10 април 2015 година во неделникот „Фокус“ во бројот 1018
Како новинар буквално израсна во Македонската телевизија, но веќе 16 години е дел од Британскиот јавен сервис. Неколку години помина во делот на Би-би-си на македонски јазик, а последниве 6 години е во менаџерскиот тим на персискиот сервис на Би-би-си. Тоа беше повод со Маја Петрушевска, која деновиве престојуваше во Скопје, да поразговараме за разликите меѓу МТВ некогаш и денес, но и стандардите на Би-би-си за јавен интерес. Вели дека не гледа вести на МТВ затоа што се нервира, а од барокот во центарот ѝ се плаче. Во духот на „никогаш не вели никогаш“, не ја исклучува можноста и да се врати еден ден. Но, шеговито коментира дека веројатно ќе треба да продава цвеќе зашто никако не би можела да ги погази новинарските професионални стандарди!
Разговарала
Јадранка КОСТОВА
ФОКУС: Работеше многу години во Македонската радио-телевизија?
ПЕТРУШЕВСКА: Јас пораснав во МТВ. Кога почнав да студирам новинарство, на 18 години, тогаш некој ме викна на Младински канал, прво се викаше „Младите на дело“, па потоа го префрлија во Младински канал. Значи, таа генерација со Горан Величковски, Жаклина, со Роби. Од 18 години, значи, ние почнавме во МТВ и од Младински канал правевме Неделно попладне така генерациски. Отидов во 1993-1994 година во Прага на магистерски, бранев Меѓународни односи и кога се вратив во 1994 година, почнав да работам во надворешната рубрика, најмногу затоа што сметав дека научив нешто, дека се специјализирав и нели се усовршив. Поентата беше да ѝ дадеш назад нешто на куќата во која работиш. Значи, можеби на редовен работен однос бев осум или девет години, а пред тоа сум била хонорарец уште три-четири години и до тој момент јас сметав дека сѐ што сум научила за новинарството, сум научила во таа куќа. И како и сите други, бев емотивно врзана за таа куќа
ФОКУС: Во 1999 година заминуваш во Би-би-си, сервисот на македонски јазик?
ПЕТРУШЕВСКА: Јас работев од септември 1999 до 2007 година, кога отидов во тренинг-одделот. Уште првиот ден кога се вработив во Би-би-си, бев две недели на тренинг, зашто нели сите новинари го поминуваат тоа. Одев и на радиотренинг зашто јас до тогаш немав работено во радио, мене целото искуство ми беше телевизиско. Бев фасцинирана од тоа како се водат тие курсеви, а курсевите ги водат веќе искусни новинари на Би-би-си. И отсекогаш мислев, да, јас да сум од оваа страна, за некоја година сакам да сум од оваа страна. Со годините ќе почувствуваш дека не си веќе самиот ти во прво лице, не си тој најважниот, сакаш да ги развиеш колегите околу себе. Значи 2007 година, тоа се вика attachments конкурираат од целото Би-би-си. Јас добив една година attachment, работев како новинар-трендер во новинарство и продукција. По тој attachment добив уште една година, тогаш бев одговорна за меѓународниот тренинг на Би-би-си. Кога зборувам за Би-би-си, зборувам за светскиот сервис каде што се емитува програма на различни јазици.
ФОКУС: Што значеше конкретно тоа?
ПЕТРУШЕВСКА: Во таа година, на пример, патував во Авганистан, патував во Африка, доаѓав на Балканот. Секаде каде што имаше канцеларии, секаде каде што требаше да се тренираат репортери. Во 2009 година се отвори Персиската телевизија, персискиот сервис на Би-би-си веќе постоеше, но имаш радио и онлајн, а во 2009 година се отвора телевизијата. Втора телевизија на светскиот сервис по арапската. И јас повторно конкурирав, но сега конкурирав за друга позиција, таа се вика unit manager. Не знам како да се преведе тука, меѓутоа во филмовите ги има unit production manager. Јас не сум вклучена во уредувачката политика затоа што не зборувам фарси (н.з. персиски јазик), но дел сум од менаџерскиот тим и се грижам за продукциската страна. Значи од тоа колку новинари ни требаат во редакцијата, колку новинари му требаат на целиот сервис.
МТВ НЕМА ОДЛИКА НА ЈАВЕН СЕРВИС
ФОКУС: Ова е како вовед, за да дојдеме до поентата. Како денес, во 2015 година ти изгледа јавниот радиодифузен сервис, МТВ? Споредено со периодот кога работеше или работевме во таа куќа? Или од друга страна, ако не е претенциозно, да се направи споредба со Би-би-си. Дали МРТ напредна од периодот кога замина?
ПЕТРУШЕВСКА: Не, не, не! Јас мислам дека оваа МРТВ со таа што ја оставив во 1999 година нема никакви допирни точни, значи не се препознава. Многу ми е жал за тоа, затоа што јас и кога си заминав, толку бев емотивно врзана за МТВ што мислев дека една рана секогаш ќе ми седи отворена на непребол. Од оваа гледна точка, тоа прво не е јавен сервис. Никаква одлика на јавниот сервис нема. Се потрудив да гледам вчера или завчера, не знам тоа имаше некои 20 минути реклами во кои Англичаните велат, а тоа го викаат пежоративно, кога државата е дадилка. Значи, сѐ да каже! И колку деца треба да имаш и што да јадеш… значи тоа е дадилка-држава, која ти ги организира денот и животот. А напротив, државниот апарат треба да е мал, евтин, да не ги чини многу граѓаните. Да се вратам на МТВ, од јавен сервис нема ништо, ни буквата „ј“.
ФОКУС: Ги гледаш ли вестите на МТВ?
ПЕТРУШЕВСКА: Не гледам затоа што се нервирам, затоа што она професионалното постојано ти работи, не можеш да се исклучиш, како „сега мене не ме интересира“, не живеам тука, не работам тука… Не можам, тоа професионалното постојано ти работи…
ФОКУС: Како да им се објасни на тие колеги, кои се млади, помлади од нас дека опозицијата е дел од еден демократски систем? Што е проблемот, според тебе, ајде ние овде сме отруени веќе.
ПЕТРУШЕВСКА: Сите би ги ставила на еден забрзан тренинг да разберат прво што е јавен сервис и што е јавен интерес.
ФОКУС: Aма зар мислиш дека не знаат?
ПЕТРУШЕВСКА: Па, по тоа што го прават – не знаат! Некој да покаже дека знае, треба да те убеди со работата, со делата, а тоа не го гледаме. Не гледам тука дека разбрале што е јавен интерес, не прават разлика ниту од тоа што е јавен интерес и што е интерес на јавноста. Би-би-си тоа многу фино го разликува.
ФОКУС: Како е во Би-би-си?
ПЕТРУШЕВСКА: Јавниот интерес е сѐ. Единствениот субјект кому му служиме е публиката. Не ѝ служиме ниту на британската влада, ниту на политичарите, ниту на економскиот и на бизнис-интересот. Затоа нема реклами на Би-би-си, на пример, затоа има претплата. И нашите право и должност произлегуваат од тој данок, нели така се вика телевизиската претплата што граѓаните ја плаќаат за сервисите што ги произведуваме ние. Ние се чувствуваме одговорни само пред граѓаните и моментот кога тие нема да сакаат да ја плаќаат таа претплата, нашето функционирање е излишно, нема кој да нѐ финансира. Не нѐ финансира владата… Тие работи се многу јасно дефинирани уште со првата повелба на Би-би-си, уште во 1920-тите, тие работи се раздвоени. А во исто време правиме разлика што е јавен интерес и што е интерес на јавноста. Јавноста има интерес да знае колку пати Мадона се мажела или Бритни Спирс, ама тоа не е јавен интерес. Ние ја правиме таа разлика. Но, јавен интерес е да ги соопштиме фактите за она што се случува во Британија и во светот.
АКО ЈА ИЗГУБИШ РЕПУТАЦИЈАТА, СИ ИЗГУБИЛ СЀ!
ФОКУС: Ние имаме случај сега, јавниот сервис не ги објавува тонските записи што ги објавува лидерот на опозицијата, таканаречените бомби, повикувајќи се на некаква реакција на обвинителството. Би било ли возможно тоа во Британија?
ПЕТРУШЕВСКА: Не, не е можно тоа. Има нешто што се вика морална одговорност. Кога сте одговорни затоа што нешто се случило под ваше раководство, иако како поединец не сте биле директно инволвиран во настанот, но сте раководеле со тимот. Англичаните велат се случило under your watch. Земете го примерот со поранешниот генерален директор на Би-би-си, Џорџ Ентвисл. Неполни два месеца откако беше назначен за генерален директор си поднесе оставка откако кризата предизвикана на програмата Newsnight погрешно имплицираше дека лордот Мекалпајн, инаку конзервативен политичар, има врски со педофилија. Неговата оставка се случи по интервју со Џон Хампфрис, новинар на Би-би-си, за програмата на Радио 4 „Денес“. Џорџ поднесе оставка по 23-годишна импресивна кариера во Би-би-си затоа што како главен и одговорен уредник не бил запознаен дека новинарските стандарди на споменатата програма во таа пригода не биле на очекуваното ниво.
ФОКУС: Зошто по интервјуто?
ПЕТРУШЕВСКА: Затоа што сметаше дека до толку го разголи, до толку покажа дека не е кадарен да ја врши улогата на генерален директор на Би-би-си, што немаше каде. Тоа е таа морална одговорност. И има една друга работа. Британското општество е општество на збор и на доверба. Има традиција и демократска култура и репутацијата е најскапото нешто што го имаш како човек. Ако ја изгубиш репутацијата, си изгубил сѐ! Нема да можеш да одиш на друго работно место, мислам ќе работиш нешто, ама нема да работиш веќе на тој, големиот профил. Тука тоа е загубено, нема образ, нема репутација, нема срам. Тоа не постои!
ФОКУС: Дури имаше уште една афера, кога медиумите на Руперт Мардок прислушувале одредени телефонски разговори…
ПЕТРУШЕВСКА: Тоа беше, значи, организирано од Мардок империјата. Испадна дека неговите таблоиди, што се под негова контрола, најмувале детективи да ги прислушуваат, не знам, од кралското семејство до овие што се, глумците. И од тоа да прави приказни.
ФОКУС: Дали Би-би-си известуваше за таа афера?
ПЕТРУШЕВСКА: Како не известувавме за тоа! Сите известуваа за тоа во Британија! Има тука една друга работа, кога ќе имате силен јавен сервис, со востановени критериуми и публика, која точно знае да препознае што е пропаганда, а што е јавен сервис, не може да имате вие приватни телевизии кои нема да работат по истите принципи. Во Британија да гледаш на Канал 4 или да гледаш на ITV, кои се приватни телевизии, ITV e делумно, 20 проценти финансирана од претплатата е исто. Значи, уредувачките критериуми се подеднакви за јавниот интерес. Нема да препознаеш некоја драматична разлика. Дали ти гледаш вести на Би-би-си, дали гледаш на ITV, може да биде редот различен, може да биде третманот различен, но информацијата е таму.
СО СИЛА УБАВИНА НЕ БИВА
ФОКУС: На телевизиите со приватна сопственост имате вести во кои немате вести, туку имате коментари и тука веќе изгубена е разликата што е вест, а што е коментар. И толку веќе е забегана работата што не знам како ние да се вратиме на вистинскиот пат.
ПЕТРУШЕВСКА: Значи, коментар во телевизија и во радио не постои, коментар постои само во печатените медиуми од познати причини на тебе, некој на другата страница може да има сосема поинаков став. На телевизии и на радио нема коментари, има анализи. Ќе викнеш ти експерти што застапуваат едни или други аргументи, но ти како новинар да дадеш заклучок и да коментираш, не. Не, затоа што тоа е потценување на јавноста. Навреда е! Тие се доволно паметни да знаат да оценат, да му ги дадеш ти фактите, размислувањата на различни експерти, па тие ќе си заклучат кому да му веруваат или која опција им е поприфатлива. Но, коментар нема! Да излезеш ти на телевизија и да зборуваш од три до 20 минути и да раскажуваш лични ставови… не!
ФОКУС: Добар дел од тие што заминавте на времето, одлични новинари пред сѐ, како што си ти, Жанета Скерлев, Зоран Стевановски и други, останавте да живеете во Лондон. Зошто избегавте од нас овде?
ПЕТРУШЕВСКА: Често мислам на тоа – домот ти е таму каде што имаш работа. Јас сега не можам да зборувам за колегите, тоа е многу индивидуална одлука, но јас себеси не можам да се видам овде, да го работам занаетот што го познавам. Ниту, пак, мислам дека во Македонија има интерес за таков кадар што не сака да биде политичар и кој сака да си го работи новинарството поради новинарството. Јас постојано велам – никогаш не вели никогаш, може и јас ќе се вратам еден ден. Но, не се гледам како новинар, често се шегувам дека веројатно ќе треба да продавам цвеќе ако се вратам во Македонија зашто не можеш да одиш под тие стандарди. Јас веќе 16 години работам во Би-би-си, како можам да дојдам…
ФОКУС: Ако утре, условно речено, решиме да ја оправаме државата, зошто да не ве земат Вас која работевте во Би-би-си за да направите од МРТ еден вистински јавен сервис?
ПЕТРУШЕВСКА: За тоа би требало да има многу силни гаранции. Ќе треба тоа да се политички гаранции зашто ние без политички гаранции не можеме да направиме од МТВ јавен сервис. Со сила убавина не бива. И јас мислам дека грешката е направена уште со осамостојувањето на Македонија. Да се имаше тогаш сили, консензус, зашто тогаш имаше многу јаки новинари, новинари што се занимаваат со истражувачко новинарство, од твојата генерација, па до помладите. Имаше ентузијазам. Имаше луѓе што сакаа да бидат во новинарството заради новинарството, не заради сопствена полза или привилегија.
МИ СЕ ПЛАЧЕ ОД „СКОПЈЕ 2014“
ФОКУС: Можеш да посадиш англиска трева тука, ама нема да ти никне. Значи, како ние да дојдеме до тие демократски стандарди до кои Британците дошле со стотици години за да го достигнат тоа ниво…
ПЕТРУШЕВСКА: Само со едукација, нема друг начин. Како нација кога ќе си увртиме во главата нешто, не менуваме мислење, не сме отворени за различно. Тоа ми доаѓа како најголема разлика. Е сега, се разбира, она што го рече за тревата, Велика Британија прослави 800 години од Магна карта. Значи некои работи што ние сега ги поминуваме како детски болести, тие ги поминале пред 800 години.
ФОКУС: Ама сега сме 21 век…
ПЕТРУШЕВСКА: Имаме капацитет, јас ги гледам овие деца што доаѓаат да прават магистерски во Англија. Затоа спомнав нови генерации, затоа што студентите сите нѐ фатија изненадени. Нели? И затоа мислам дека има капацитет, но можеби за нашата генерација ќе биде веќе доцна. Можеби ние нема да го видиме тоа. Јас заминав во 1999 година, откако, нели, конкурирав и ја добив работата, но тоа што ме натера да си одам е тоа што мислев дека за нашата генерација ќе биде доцна, ќе немаме време, ама се надевав дека за генерацијата на ќерка ми, која сега уште малку ќе биде 20 години, дека за неа ќе има шанса.
ФОКУС: Дали тоа значи дека ние сме изгубената генерација?
ПЕТРУШЕВСКИ: Ние убаво почнавме. И навистина кога ќе споредиш што се правело во МРТВ кон крајот на 1980-тите, почетокот на 1990-тите, со 20 години подоцна – тркалото се вратило наназад за 30 години. Мене ми е многу жал за колегите, голем дел од нив јас не ни ги познавам. Ако навистина си во новинарството поради новинарството, не можам да ја замислам цената што треба да се плати за да се потпишеш на таков „Дневник“. Кога ќе помислам на моето име и презиме, нема цена за тоа. Тоа е таа репутација. Мене да ми биде срам да седнам со колеги, еве вака да се најдеме, тоа е преголема цена за мене. А таму седат и паметни луѓе, не дека сите тие не знаат што е јавен интерес и која е улогата на МТВ. Не можам да поверувам…
ФОКУС: Не можеш да допреш до нив, да им објасниш што значи интегритетот на еден човек и ’рбетот…
ПЕТРУШЕВСКА: Тоа од деца нѐ учеа и нѐ воспитуваа што е интегритет. Тие се вредности од дете што ги гаиш, не треба да дојдеш да работиш, па да го разбереш тоа…
ФОКУС: Како го доживуваш „Скопје 2014“?
ПЕТРУШЕВСКА: Еве десет дена сум тука, а во Центар сѐ уште не сум била.
ФОКУС: Зошто?
ПЕТРУШЕВСКА: Не можам, не можам. Ми се плаче! Уште кога ќе ја видиш Триумфалната порта, значи ти да се враќаш на некој таканаречен барок кој нема врска со 21 век, кој нема врска со ова подрачје, мене ми изгледа тоа како луѓево да немале лего-коцки кога растеле, па сега им дале да си поиграат и онака ги натнуваат на површината како деца кога градат. Едно тука, едно онде, без да водиш сметка за естетиката, без да водиш сметка за ништо.
ОВА Е ВРЕМЕ НА СТАКЛО И НА ЧЕЛИК
ФОКУС: Еве владата, зградата која беше направена во стакло и која имаше добиено награда, да ја направиш сега во барок, тоа е своевидно архитектонско злосторство, непочитување на авторските права.
ПЕТРУШЕВСКА: Тотално непочитување. И башка, таа беше убава зграда на седумдесетите години на минатиот век, на таа ера. Мораш да ги почитуваш тие работи. Еве сега да ја земам новата зграда на Би-би-си. Најголемиот дел од вработените во Би-би-си, сите околу 80 проценти сме во центарот на Лондон. Старата зграда, која се вика Broadcasting house, е изградена во 20-тите, 30-тите години на минатиот век и е во склоп на целата таа Реџинс стрит, значи со мермер, со статуи е обележје на тоа време и е овална. Новата зграда е залепена и физички се поврзани, го задржа овалниот облик, но е стакло и челик. Го одразува 21 век! Ова време е време на стакло и на челик. Сите згради се градат така. Налудничаво е а и многу е скапо да градиш повторно со мермер, како што е старата зграда, во 21 век, кога потребите на луѓето се, исто така, поинакви.
ФОКУС: Кажете ми сега, избори следуваат во Британија. Како се одвива атмосферата?
ПЕТРУШЕВСКА: Атмосферата е типично британска. Се лобира, еве сега пред некој ден беше првото соочување, порано тоа беше на трите партии, а сега го проширија на седум, порано тоа беше на либералдемократите, конзервативците и на лабуристите, а сега го вклучија Најџел Фараж, независната партија на Велика Британија, која се залага за излегување на Британија од Европската унија затоа што тоа на локалните избори помина многу добро, во некои општини ги вклучија зелените, ја вклучија шкотската партија СНБ, која во Шкотска имаше големи потресувања, значи се менува и таа култура. Одат во чекор со времето. Кога на телевизија се најави дека соочувањето ќе биде само на трите главни партии, Дејвид Камерон се налути и истакна дека ако не биде вклучена партијата на зелените, нема да учествува ни тој.
ФОКУС: Сепак, на крајот да се согласиме дека светла точка ни се студентите. Навистина постои нешто што дава надеж.
ПЕТРУШЕВСКА: Апсолутно се сложувам со тебе и мислам дека овие деца растат во поинакви услови во кои растевме ние. Тие се интернет-генерација, овие деца се образовани, знаат да зборуваат јазици, ним не им е проблем да разберат што и како се случува, а интернетот како средство за едукација е фантастичен ако го користиш за да пронајдеш информации што те интересираат. И мене ми е чудно на пример за колегите-новинари. Како не погледнат како се води интервју. Сѐ е дадено онлајн. Па, имаме ние Би-би-си академија со бесплатни тренинзи за да ги има целиот свет. Значи тука има некоја наша самобендисаност, а има и уште нешто, демек кога ќе завршиш факултет повеќе нема потреба да се образоваш. Завршив факултет, зедов диплома, имам работа и тука завршува сѐ. Нема надградба. Јас познавам луѓе што се врвни имиња во новинарството во Британија и кои оделе на училиште до 16-та година, а кои се едни од најобразованите луѓе што сум ги сретнала, кои самите се дообразиле. Значи има два различни патишта како да си ја развиваш кариерата. Не мора секогаш да имаш факултет завршено за да бидеш образован.
ТУЖБИТЕ ЗА КЛЕВЕТА ЈА НАМАЛУВААТ ПОПУЛАРНОСТА
ФОКУС: Колку британските политичари посегнуваат по тужби за клевета?
ПЕТРУШЕВСКА: Велика Британија има мошне строги закони за клевета, било да е пишана или вербално изречена. Но, кога станува збор за политичари, од нив се очекува да имаат многу висок степен на толеранција доколку нивните имиња се спомнати и можат да се класифицираат како клевета. Сетете се само на насловите за Тони Блер по весниците во Британија за време на војната со Ирак. Но, Блер не поднесе ниту една тужба за клевета. Тоа едноставно се смета за дел од описот на работното место. Весниците свесно го преземаат ризикот знаејќи дека шансите политичарите да поведат судска постапка против нив се минимални. Назнаките од Стразбур се, исто така, јасни кога станува збор за клевета врз политичари. Прагот на она што се смета јавен интерес е многу висок.
Од друга страна, политичарите знаат дека секоја тужба ќе има контраефект во јавноста. Ќе се намали поддршката, популарноста, а доколку се докаже дека навистина претрпеле душевна болка, на тапет ќе биде нивната работоспособност.
НЕ МОЖЕ ДА СЕ ЗАМИСЛИ БРИТАНСКИ ПОЛИТИЧАР ДА ОДБИЕ ДУЕЛ
ФОКУС: Груевски од 2006 година не учествува на никакви дуели. Како британска јавност би реагирала на ваков став на еден лидер?
ПЕТРУШЕВСКА: Тоа не може ни да се замисли. Таков луксуз не може да си дозволи британски политичар зашто јавноста во истиот момент ќе се сврти против него. Јавноста бара од новинарот да ги постави прашањата што нив ги засегаат. И пак ќе кажам, без разлика дали гледате вести на Би-би-си, на Канал 4 или на ITV, професионалните норми се исти. Тоа не поминува кај јавноста. Тие прашања се прилично остри и релевантни, но ниту еден политичар нема да му се налути на новинарот поради таквиот стил, туку тие го разбираат тоа дека им е задача.