Текстот е објавен на 09 февруар 2022 година во неделникот „Фокус“ во бројот 1375.
Кој има морално право на Крим? Русија, Украина, Татарите, Грција, Германија? Можеби за тоа треба да одлучат луѓето што сега живеат таму, но најголемиот дел од нив се потомци на доселеници што ги доселила руската империја кога сакала да го намали уделот на „домородните“ Татари, кои и самите се потомци на некогаш доселените освојувачи. Но, колку генерации треба да поминат од доселувањето на твоите предци за ти да се сметаш за домородец на некоја територија?
Пишувал: Нено БОГДАН
Во логиката е познат таканаречениот парадокс на купчето, од кој во последно време може да се видат практични паралели во многу актуелни политички и економски случувања. А самиот парадокс, пак, се состои во следнава логичка размисла.
Да замислиме дека пред нас стои едно купче песок во кое има точно 1.000 зрна. Ако тргнеме едно зрно, ќе останат 999 зрна. Дали тоа сега можеме да го наречеме „купче“? Секако да, оти едно зрно помалку (или повеќе) не менува ништо. Но, ако од купчето со 999 зрна песок извадиме пак едно зрно, ќе останат 998 зрна и, сепак, тоа повторно си останува купче. Едно зрно помалку ништо не менува.
Ако оваа операција ја повториме доволен број пати, ќе дојдеме до „купче“ кое се состои од само две зрна, а бидејќи 998 пати сме рекле дека едно зрно помалку не менува ништо, тоа значи дека штом ќе тргнеме од купчето едно зрно, тоа едно зрно што ќе остане може само по себе да се нарече купче. И, еве го парадоксот, ако тргањето на само едно зрно од купчето ништо не менува, дали и кога и последното зрно ќе го тргнеме, тоа што останало (значи, буквално ништо) може да се нарече „купче песок“?
Очигледно никој не би го нарекол празниот простор купче песок, а ниту, пак, ако е само едно зрно тоа би било купче, а истото важи и ако има само две или три или некој таков ептен мал број зрна. Па, се поставува прашањето, во кој момент, на која точно бројка збирот зрна престанува (или ако расне, на која бројка почнува) да биде купче.
Ако во една држава има само еден човек кој себеси се смета за припадник на некоја нација, да речеме Марсовец, сите ќе му се смеат, оти еден лудак секогаш може да се најде што ќе треска луди теории. Ако се двајца такви што тврдат дека се Марсовци, пак е тоа за смеење, оти голем е светот, па двајца сродни лудаци може да се пронајдат еден со друг и заедно да лудуваат.
Но, што ако во таа држава има еден милион луѓе кои за себе тврдат дека се чувствуваат како припадници на етничката заедница Марсовци? Треба да им се смеат сите, или да им се признае правото на самоопределување? Ако се милион луѓе, не може сите да се луди, мора да има некоја вистина, логика, барем трошка смисла и рационалност во нивните тврдења?
Ајде, ако се милион Марсовци, ќе ги признаеме како посебна, етничка заедница. Но, што ако еден од нив умре (или се асимилира во мнозинството) и останат 999.999 Марсовци, уште ли ќе ги сметаме за сериозни? А ако еден Марсовец помалку не менува ништо, дали ако умре или се асимилира уште еден, и уште еден и така вкупно 999.999 ги снема и остане само еден, него ќе го признаваме ли како припадник на реална етничка група или ќе почнеме да го сметаме за лудак достоен да му се смеат сите?
ГРАНИЦА НА ЛЕГИТИМНОСТА
Ако си сопственик на некоја фирма и еден човек кого првпат го гледаш во животот ти пристапи и ти каже дека или на твоите вработени ќе им даваш по 18.000 денари плата минимум или нема да смееш да работиш, ти можеш да го занемариш, оти кој е па тој, ќе си речеш. А треба да си речеш „колку“ е па тој.
Оти, еден човек што има мислење секогаш може да биде занемарен, но ако стотици илјади луѓе гласале за партии кои во парламентот донеле закон со кој се одредува колкава плата треба да дава твојата фирма, тогаш ти тоа мораш да го почитуваш.
Ако пратениците што изгласале таков закон имаат зад себе 600 илјади гласачи, нивната одлука е легитимна. Но, што ако имаат 599.999 гласачи, дали е нелегитимна тогаш одлуката? Не, оти еден глас помалку или повеќе не ја намалува легитимноста.
По тој основ, што ако имаат 500 или 400 или 100 илјади гласачи или 10 илјади или илјада или само еден човек? На која бројка на поддржувачи на некоја политика, таа политика станува легитимна, достојна ако не да биде прифатена, барем да биде разгледувана како сериозна опција?
Слично, ако само еден човек сака да бидат не само забранети со устав геј браковите или, пак, легализирани со устав таквите врски, тој еден човек никој нема да го есапи, но што ако се илјада или сто илјади или милион гласачи согласни со него?
За либералните активисти, секој што е против геј правата е фашист ама ако има милион луѓе кои се противат на тоа, да се нарекува таа популација со навредливи термини е политичко самоубиство и паметни политичари, дури и да се самите лично ултралиберални, нема да се караат со цел еден милион гласачи.
Обратно, ако државата е со доминантно либерална популација, како во Холандија или скандинавските земји, на пример, некој амбициозен политичар може да има самиот крајно конзервативни ставови ама нема да оди јавно контра правата на геј популацијата (или правото на абортус, или користењето на марихуана) оти тоа не носи политички поени.
Кај нас, на пример, Зоран Заев погрешно ја процени точката на прифатливост за некои ставови (како оној за односите со Бугарија) мислејќи дека доволно голем број гласачи немаат некој голем проблем со попустливоста на таа тема, за да може да продолжи да победува на избори. По промената на името на државата, СДСМ победи и на претседателските и на парламентарните избори, ама на локалните кога контроверзна тема стана Бугарија, колабираше.
Очигледно, во еден миг, зрно по зрно од купчето гласачи се тргало, и одеднаш купчето престанало да биде купче кое дава победа на избори. Или, обратно гледано, капка по капка се собирале, и во еден миг чашата се прелеала. Зоран Заев не успеа да процени во кој момент се случува пресвртот и затоа ја плати цената.
Границата на легитимноста е поврзана со парадоксот на купчето. Ако имаш голема поддршка кога ќе дојдеш на власт, можеш да даваш глупави изјави и да влечеш идиотски потези и тоа да поминува без последици оти и да изгубиш еден гласач денеска, уште еден гласач утре или два-три гласачи задутре да ти свртат грб, тоа ништо не менува. Ама, кога ќе се соберат по некое време сите тие мали, ситни и небитни загуби, одеднаш немаш веќе доволно легитимност да правиш што сакаш.
ПРАВО НА ОСВОЕНА ТЕРИТОРИЈА
Јасно е дека Истанбул е турски град. Зошто? Затоа што во пролетта 1453 година предците на денешните Турци го освоиле тој град кој тогаш се викал Константинопол и од тогаш тој им припаѓа ним. По пет и кусур века, тие имаат морално право на тој град. Но, дали во есента 1453-та (неколку месеци по освојувањето на градот) било кој ќе им го признаел моралното право на Турците врз територија која што ја стекнале со воена сила? Секако дека не.
А во 1553-та, сто години по освојувањето, или во 1653-та, 1753-та и така натаму? Прашањето е по колку години, децении или векови од освојувањето некоја територија освојувачот има морално право на таа територија? Ако ова изгледа како премногу теоретско прашање, токму сега, во Украина и во Русија има милиони луѓе што се спремни да водат војна, да убиваат и да загинат ако треба и самите баш за слично прашање.
Чиј е Крим, украински или руски? Кој има морално право на тоа парче територија, за малку поголемо по површина и население од нашава држава? Украинците велат дека до 2014-та година (кога им беше со сила одземен), тој беше во составот на нивната држава, па следствено е нивен полуостровот.
Но, Русите велат дека до 1954-та Крим бил во составот на Русија, кога со одлука на диктаторот Никита Хрушчов бил префрлен под јурисдикција на Украина, па фер е да им се врати ним, оти неправедно им бил одземен.
Но, тука се вмешува Турција, која се повикува на моралното право на Татарите кои сѐ до 1783-та биле владетели на сопствена независна држава на тој полуостров, а денеска после долг процес на војни, етничко чистење, геноцид, и доселување на етнички групи од други региони, се малцинство на Крим.
Но, Татарите, кои се сроден народ со Турците, ја создале својата држава на Крим во 1441 година, откако се отцепиле од големата империја, која два века пред тоа ја освоиле Монголците под команда на Џингис Кан.
Пред Монголците да го освојат Крим, со таа територија владееле Византијците (на чие наследство се повикуваат денешните Грци), а пред нив Готите, германско племе, чиј престој на Крим му бил инспирација на Адолф Хитлер да сонува на таа територија да биде создадена колонија населена со Германци.
Па, кој има морално право на Крим? Русија, Украина, Татарите, Грција, Германија? Можеби за тоа треба да одлучат луѓето што сега живеат таму, но најголемиот дел од нив се потомци на доселеници што ги доселила руската империја кога сакала да го намали уделот на „домородните“ Татари, кои и самите се потомци на некогаш доселените освојувачи. Но, колку генерации треба да поминат од доселувањето на твоите предци за ти да се сметаш за домородец на некоја територија?
Денес има милиони луѓе кои се спремни да мразат, да убиваат и да гинат за нивното морално право врз таа територија, а сличен дух владее и околу Косово, Израел и Палестина, Либан, Курдистан, Кашмир и многу други места низ цел свет.
Колку време треба да помине од освојувањето на некоја територија до моментот кога потомците на освојувачите може да тврдат дека тоа е нивна земја за која имаат, не само право, туку и света должност и да загинат ако треба? Сто години? А ако се поминати 99 години 11 месеци и 30 дена, немаат ли право? Ако еден ден ништо не менува, дали тоа значи дека и ако вчера си ја освоил некоја територија, веќе денеска имаш морално право на неа?
И обратно, колку време треба да помине од губењето на некоја територија или друг вид на национална траума, за да можеш да кажеш со чиста совест дека тоа е сега во минатото и треба да се продолжи напред без историски багаж?
ЗАБОРАВЕНИ ТРАУМИ
Македонците од Егејска Македонија биле протерани масовно во периодот од Балканските војни во 1912-та и 1913-та година, потоа преку „доброволните“ размени на население меѓу двете светски војни, и конечно после Граѓанската војна во Грција во 1949-та година.
Секој од тие бранови на етничко чистење создал големи популации на луѓе со длабоки трауми и, следствено, морално право да се сметаат за жртви на голема неправда. Колку години, или колку генерации се потребни да поминат за потребата ако не за исправање тогаш барем за признавање на неправдата да стане небитна?
Јасно е дека неправдата не може вечно да се држи во прв план и затоа во денешна Македонија нема ниту еден човек кој им се лути на денешните потомци на оние Турци кои го задушиле во крв Илинденското востание.
Дури, напротив, оние Македонци кои себеси се сметаат за најдоследни потомци на комитите и од кои голем дел се поддржувачи на ВМРО-ДПМНЕ, најмногу симпатии имаат кон ликот и делото на Ердоган кој, пак, себе си се смета за најдоследен потомок на славните предци од Османлиската епоха. Да не бидат покусо, и кај потомците на партизаните, голем дел од нив фанови на СДСМ, постои силен пиетет кон денешна Германија, Косово и Бугарија.
Значи, некој период ако помине, траумите се забораваат и се простуваат неправдите и навредите. Колкав е тој период и зошто баш толку трае?
Деновиве еден историчар се „прослави“ кога рече дека во текот на Втората светска војна Бугарија не била класична фашистичка, туку само онака, малку фашистичка, што значи дека не може да се бара сега некаква историска одговорност од неа.
Тоа е апликација на парадоксот на купчето, оти ако има некоја скала на фашистичко уредување и однесување, каде што со 10 поени (максимум) би била Хитлеровата Германија, а со 1 поен да речеме Финска, која била сојузник на нацистите во тоа време, каде би била Бугарија, на два, три, пет поени? И над кој скор на скалата, државата се брои во „класично“ фашистичка, а под која граница е „малку“ фашистичка? Колку трудна треба да е една жена за да биде „малку трудна“, а колку за да биде „класично трудна“?
Исто деновиве од владата беа принудени да ретерираат со еден предлог-закон според кој не само за навреда и клевета, туку и за „негативно мислење“ ќе требаше да се одговара, па се избриша делот со негативното мислење оти тоа ќе било цензура. А знаеме што ќе биде.
Фановите на слободното изразување ќе ја сметаат секоја навреда кон власта за форма на обично негативно мислење, кое не смее да биде казнувано (само кажи дека мислиш дека тој и тој министер е ретардиран идиот, и дека тоа е само твое мислење на кое имаш право), додека фановите на власта дури и искажаното мислење дека „власта не ја бива“ ќе го сметаат за клевета (ај докажи дека навистина не ја бива власта!) па ќе бараат да се казнува.
Парадоксот на купчето (кој на англиски се нарекува Sorites paradox) има широка примена, од тоа дали човек треба да се бричи или не (колку точно треба да ти е порасната брадата за да имаат другите право да ти кажат дека личиш на поп), дали некоја територија ѝ припаѓа на некоја држава (колку години треба да ја поседува после освојувањето за да стекне морално право врз неа), колку е значајно некое злодело (наводно, Сталин рекол дека едно убиство е трагедија, но милион убиства се статистика) и така натаму.
Сите тие апликации се фасцинантни, особено ако се поврзат со „решението“ кое логиката го предлага за парадоксот на купчето. Парадоксите немаат вистински решенија, па затоа зборот е во наводници, но, еве, што вели логиката:
Не постои купче! Илјада зрна песок едно до друго се „купче“ само затоа што луѓето го прифатиле тој збир на индивидуални предмети како нешто што заслужува заедничко име, а истото може да се каже и за легитимноста на малцинствата или политичките идеологии.
Која држава има морално право на некоја територија? Никоја, оти зборовите „морал“ и „право“ се апстрактни замисли, кои имаат различни значења во зависност од тоа во чија глава се генерираат.
До кај треба да попушти во преговорите за да биде договореното фер и за двете страни? Зборот „фер“ е концепт кој нема објективна смисла, така што целото прашање е погрешно поставено.
Објективно, што е навреда, а што негативно мислење т.е. критика? И ништо и сѐ може да биде и едно и друго, оти тоа се концепти кои не можат објективно да се дефинираат, и зависат од субјективни ставови. Со други зборови, разликата меѓу критика и навреда е што од критиката те боли, а од навредата баш те боли.
А токму тоа може да биде пристапот и за другите форми на парадоксот на купчето. Која држава има морално право на некоја територија? Таа држава која ни е сојузник и за која нѐ боли, а за другата баш нѐ боли. Дали некоја историска неправда треба да се заборави? Ако уште те боли за неа не треба, ама ако баш те боли за неа, треба. И сѐ така.