Текстот е објавен на 09.03.2017 година во неделникот „Фокус“, во број 1118
Животната приказна на Биенвенида Езури, родена Бехар, Еврејка од Скопје, е како сценарио за филм. На четиригодишна возраст добила нов идентитет, за да се спаси од Треблинка, а на 13 години ја дознава вистината. Сосема сама заминува за Израел, а повеќе од половина век се обидува да го открие семејното стебло. Потрагата по корените, ќе и открие и наследство во Скопје, кое и ден денес не може да го добие. Државата за имотот му платила на Фондот на холокаустот на Евреите, а тие не и ги даваат парите
Пишува: Валентина ВУРМО
-Се до мојата 13-та година мислев дека сум Христина Тодорова, но тогаш дознав дека моето вистинско име е Биенвенида Бехар“.
Вака 78-годишната скопјанка, која веќе со години живее во Тел Авив, Израел, ја започнува својата неверојатна животна приказна. За да преживее, на четиригодишна возраст таа добила нов идентитет и родители.
Бехар е родена во Скопје, во еврејско семејство и тука, до својата четиригодишна возраст живеела со своите биолошки родители Ребека и Арон Бехари. При депортацијата на Евреите од Македонија во концентрациониот логор Треблинка, на 11 март 1942 година нејзините родители ја донеле најтешката одлука да ја остават својата ќерка единица на пријатели, и тоа во илегални услови, со нов идентитет и фалсификувано потекло.
Иако разделбата од своето дете е најтешка за секој родител, сепак тие на овој начин ја спасиле од сигурна смрт, бидејќи нивните животи завршуваат, односно тие се убиени во Треблинка. Доколку и Биенвенида заминала со нив, многу веројатно е дека ќе ја доживеала истата судбина.
Наместо во Треблинка, таа останува во Скопје, во домот на Александар и Блага Тодорови.
–Моето спасување од Александар и Блага, според времетраењето и ризикот, е неспоредливо со било кое спасување на Евреи во Македонија, а и меѓу ретките примери во Европа. Морале да лажат за мене, да ме кријат по околните села на Скопје, подоцна и да подмитуваат луѓе од тогашната бугарска власт, но конечно, за моја среќа и нивна сатисфакција за искушенијата низ кои поминале, јас го преживеав погромот и растев како ќерка на Блага и Александар, како Христина Тодорова. Бев опсипана со љубов и грижа, раскажува за „Фокус“ Биенвенида, која пред неколку дена од Тел Авив пристигна во Скопје.
НА 13 ГОДИНИ САМА ЗАМИНУВА ЗА ИЗРАЕЛ
Биенвенида, или Бети, како што ја викаат пријателите во Скопје, ниту еднаш до својата 13-та година не се посомневала дека луѓето со кои расте не се нејзините биолошки родители. Како дете, во семејниот дом нашла парче хартија на кое пишувало „Арон Бехари му ја дава Биенвенида Бехар на Александар“, но тоа не го поврзала со себе. Сомнежот и се појавува кога во неколку наврати нејзините врсници и велат дека е посвоена и дека е Еврејка. Тогаш се присетува и на парчето хартија, и за првпат помислува дека можеби таа е споменатото девојче.
Скришум, еден ден излегува од училиште и решава да оди во Еврејската општина во Скопје. Штом зачекорува во просторијата, се сеќава дека не е првпат тука. Нејзиниот татко Александар ја носел да донираат пари за децата Евреи кои се без родители.
–Таму ми ги потврдија сомнежите, односно дека јас сум Биенвенида Бехар, се присетува нашата соговорничка.
По неколку дена и признава на мајка си Блага дека ја знае вистината.
–Бев потресена како и мојата македонска мајка. Болката дека Блага и Александар не се мои родители беше голема, а жалоста за биолошките родители на кои не се сеќавав, недефинирана но присутна, вели Бети.
Бидејќи тајната била откриена, мајка и споделила неколку спомени за нејзиното биолошко семејство, со кои биле добри пријатели. И раскажала дека вечерта пред нејзиното семејство да биде однесено во Треблинка, сите биле собрани заедно, збогувајќи се и исчекувајќи ја неизвесноста. Тогаш малото девојче се фрлило во прегратките на Александар, велејќи дека сака да оди кај него на гости. Родителите одлучуваат да ја остават на сигурно, и од утредента започнува нејзиниот живот како Христина.
Бети вели дека таа воопшто не се сеќава на овој период од нејзиниот живот, како да бил пресечен од нејзината меморија.
Во тоа време, кога ја дознава шокантната вистина, нејзиниот татко Александар е во затвор, осуден на 14-години за наводна соработка со окупаторот.
Од Еврејската општина, пак, добива примамлив предлог. И велат дека може да замине за Израел и дека таму ја бара нејзин дедо.
Исправена пред огромна дилема, од една страна и се јавува чувството дека е финансиски товар на својата спасителка додека нејзиниот сопруг е во затвор, а од друга страна тинејџерското видување дека е тоа е прилика за голема авантура да се стапне на друг континент, решава во октомври 1952 година, сосема сама, на 13 години, да замине во Израел.
Кога стапнува на израелско тло престојува во кибуц, еден вид на кампови кои функционирале како задруги. Сите кои биле сместени таму работеле и придонесувале за одржување на задругата, а од друга страна имале покрив над главата и храна.
–Таму берев домати и бев задолжена да се грижам за кокошките. Еден ден, додека бев во градината, имав толку силна болка во стомакот, по што самата тргнав пешки да најдам некој да ми помогне. По пат сум изгубила свест, бидејќи кога се разбудив, бев во болница оперирана од слепо црево, вели Бети, истакнувајќи дека тогаш за влакно можела да ја изгуби битката со животот.
Од престојот во кибуцот на 16 години заминува во војска, иако задолжителната обврска за служење на воениот рок за девојките била од 18 години. Желбата порано да оди во војска е поради стравот да остане сама, бидејќи нејзините пријателки од кибуцот, кои биле постари, морале да заминат.
По обуката да ракува со оружје, добива и обука за медицинска сестра. Како што вели, видела и што треба и што не треба, а одвај извлекла жива глава, бидејќи еден ден додека патувале, камионот кој одел зад нив, наишол на мина и експлодирал.
Кога се вратила во кибуцот, побарала да ја пратат на школување за медицинска сестра, но не и дозволиле. Самата, пак, не можела да замине бидејќи немала пари. Тогаш случајно добива понуда да работи како манекенка, по што заработува самостојно а истовремено работи и во една болница.
Во меѓувреме, го запознава својот сегашен сопруг, за кого подоцна се мажи и добива две деца.
ОД 1961 ГОДИНА ГИ БАРА СЕМЕЈНИТЕ КОРЕНИ
Во август 1961 година или по девет години откако заминала за Израел, се враќа во Македонија. Тогаш има финансиска можност да се врати, но и причина, бидејќи идниот свекор и бара да го докаже своето еврејско потекло, зашто немала ниту еден документ или доказ.
Тука почнува нејзината битка да го докаже своето потекло.
Од разговорите со нејзините, како што ги нарекува, спасители, дознала дека нејзиниот биолошки татко Арон Бехар и Александар Тодоров биле пријатели и деловни партнери. И двајцата имале електро-инсталатерски дуќани во центарот на Скопје, а мајка и Ребека работела како службеник во дуќанот на Александар. Дознала и дека нејзиниот дедо по татко, Моше Бехар, бил свештено лице. И тоа било се.
–Не прашував многу детали оти се плашев дека интересот за моите биолошки родители ќе го доживеат како израз на моја неблагодарност кон нив, а јас им бев бескрајно благодарна и искрено ги сакав, вели нашата соговорничка.
Таа додава дека сите години додека била во Израел била емотивно поврзана со нејзините спасители, кои и ден денес ги именува „мама и тато“. Ја користела секоја можност да ги посети во Скопје, а неколкупати и тие биле во Израел, при раѓањето на нејзините деца, при фамилијарните празници, како и при нивното прогласување за „Праведници“ во 1984 година.
За време на посетата таа дознава дека во 1948 година пред нејзиниот македонски татко Александар да биде упасен, се погрижил таа да биде запишана како наследник на куќата на нејзиниот дедо во Еврејското маало.
–Откако го открив моето потекло, бев запознаена дека сум наследничка на таа куќа. Поради оштетувањата од земјотресот во 1963 година и новиот план за обнова и изградба на Скопје, таа беше срушена и мене ми беше надоместена вредноста на куќата, но не и вредноста на земјиштето, оти земјиштето беше национализирано, раскажува Бети.
По смртта на нејзините македонски родители (во 1996 и 1998), покрај изгубената родителска поткрепа почувствувала дека и недостасува дел од себе, односно имала уште многу неодговорени прашања поврзани со нејзината биолошка фамилија. Особено и паѓало тешко кога нејзините деца за училиште требало да направат семејно стебло, а нејзиното било празно, без ниту еден податок за претците.
При секоја нејзина посета на Скопје, најчесто за одбележувањето на Денот на депортацијата на македонските Евреи – 11 март, редовно имала контакти и средби со Еврејската заедница во Македонија. Тогаш, заедно со свои пријатели се обидувала да добие оригинален извод од матичната книга на родените, свидетелства од училиштето „Гоце Делчев“, каде се образувала, како и информации и документи за нејзината поширока фамилија и евентуален нивен имот.
Свидетелствата не ги добила никогаш, едноставно исчезнале, а со години не можела да добие ниту македонско државјанство, кое и следувало бидејќи е родена во Македонија. Била препраќана од шалтер на шалтер, за конечно државјанството да го добие во 2007 година.
НЕ И ДОЗВОЛУВАЛЕ УВИД ВО МАТИЧНИТЕ КНИГИ
Во 1996 година Бети доаѓа во Скопје поради боледувањето на мајка и. Ја користи приликата, па се најавува и во Еврејската заедница дека ќе ги посети за да ги пребара матичните книги на Еврејската општина од периодот 1919-1943, за да дознае нешто повеќе за своето биолошко семејство.
–По кусо пребарување, го најдов записот за венчавањето на моите родители, Ребека и Арон Бехар, и гласно ја коментирав мојата радост. И во тој момент, Виктор Мизрахи, ми се чини тогашен претседател на Еврејска заедница во Република Македонија, ми ги зеде книгите и ги стави во касата изјавувајќи дека го боли грбот и не може да седи со мене. Истата вечер заминав за Израел надевајќи се дека при следната посета на Скопје детално ќе ги прегледам книгите и ќе откријам повеќе податоци за моето пошироко семејство, вели Бети.
Но, оттогаш, наместо потрагата да оди подмачкано, се се закочува. При наредната посета доживува шок, бидејќи добива одговор од Мизрахи дека матичните книги не постојат?!
–На моето укажување дака ги видов книгите и дека видов како тој лично ги стави во касата, тој изјави дека тоа не е точно и дека книгите се изгубени!, вели Бети.
При секоја нејзина наредна посета во Скопје повторно се обидувала да направи увид во матичните книги, но постојано добивала одговор дека повеќе не постојат. Еднаш и кажувале дека биле уништени во поплавата во 1962 година, па во земјотресот во 1963, а слушнала и приказна дека изгореле во пожар што избувнал во просториите на Еврејската заедница. Тогаш сфатила дека Мизрахи и неговата сопруга, од за нив познати причини, по никоја цена не сакаат таа да има увид во матичните книги. Затоа, во секоја прилика и во Скопје и во Израел зборувала за своите сомнежи.
–Свесна бев дека многумина не им веруваа на моите искази и дека дел од нив се посомневаа и во мојот здрав разум. Беше мојот збор наспроти нивниот. А нивните зборови се зборови на функционери во Еврејската заедница, функционери во Фондот на холокаустот на Евреите од Македонија, двајцата контактираат со Владата на РМ. Тој контактира со Светскиот Еврејски сојуз, тој е почесен конзул на Република Македонија во Израел, а јас… јас, возрасна жена која одвреме, навреме престојува во Скопје во тек на една недела, жена со трауми од осознавањето дека македонските родители не се и мои биолошки родители, жена со трауми за депортацијата на моите родители и роднини, жена без претци, жена со трауми од преселувањето на 13-години во Израел, истакнува Бети.
И покрај блокадата која ја добила, таа не се откажала. Како што вели, станала уште подосадна и во секоја прилика зборувала за овој случај. Конечно, по цели 17 години, на почетокот од 2014 година добива дигитален запис на матичните книги од периодот 1919-1943. Тогаш видела дека почнувајќи од 1924 година, речиси 90 отсто од записите за родените, венчаните, починатите, биле направени од нејзиниот дедо, кој бил рабин (еврејски свештеник). Конечно, добива сознанија и за пошироката фамилија. Открива дека 12 члена на нејзиното семејство се одведени во Треблинка, од кои две биле деца. Дознала и дека нејзината тетка заедно со сопругот и синот се преселиле во Сараево, а од таму во 1941 година биле одведени во логорите Ѓаково и Јасеновац, во Хрватска, и од таму им се губи трагата.
Покрај болката и тагата за своите најблиски, почувствувала и среќа бидејќи конечно ги пронашла своите корени но и доказ дека цели 17 години ја зборувала вистината, дека книгите постојат, поради што нејзината огорченост и нервоза биле оправдани.
ОД ФОНДОТ НЕ И КАЖАЛЕ ДЕКА Е НАСЛЕДНИК НА ПЕТ ИМОТИ
Во меѓувреме, започнал и процесот за денационализација и на имотите на депортираните Евреи и формирањето на Фондот на холокаустот на Евреите од Македонија. Фондот е основан во 2002 година и претставува единствено законско решение во Европа за заштита на сопственичките права на Евреите кои немаат живи наследници. За вредноста на денационализираниот имот на Евреите, жртви на холокаустот, државата изврши надоместок во корист на Фондот на холокаустот на Евреите од Македонија.
Бети истакнува дека Еврејската заедница во Македонија, предводена од Мизрахи никогаш не ја информирала дека се води постапка за враќање на еврејските имоти, иако многу добро ја познавале нејзината историја. Мизрахи бил и гостин во нејзиниот дом во Тел Авив.
Откако самата дознала дека таков процес е во тек, во 2005 и 2007 година писмено се обратила до Еврејската заедница и до Фондот да и кажат дали нејзиното семејство има имот?
Добила скуден одговор, единствено за куќата, за која уште во 1962 година била прогласена за наследник, без никакви напатствија и совети. Постапката за попис на еврејски имоти за кои се исплаќа надоместок од Фондот, според неа, ја водела адвокатката Лилјана Мизрахи, сопруга на Виктор Мизрахи.
–Работата на Еврејската заедница и на Фондот на холокаустот беше во рацете на фамилијата Мизрахи што овозможи затвореност на двете институции. Никаква информација или детал од работата на Фондот не можеше да се добие. И јас не можев ништо да направам пред тој ѕид. Ми преостана единствено емотивната сатисфакција да добијам македонско државјанство што сосема случајно се случи еден месец пред истекот на рокот за поднесување барања за денационализација, појаснува Бети.
По добивањето на матичните книги во 2014 година и откако од нив ги открила членовите на семејството, пронашла и записници од бугарските власти за движните работи во живеалиштата на нејзиниот вујко, чичко и баба. При депортацијата, живеалишта биле запечатени за подоцна движните работи да бидат распродадени, а средства од тие продажби биле вложени во Бугарската национална банка. Пронашла и запис за одземена мала количина накит од нејзината мајка, како и записи за пријавени недвижни имоти од членовите на нејзиното семејство.
ЈА ОШТЕТИЛЕ ЗА НАД 200.000 ЕВРА
По новите сознанија, во април 2015 година повторно се обратила до Фондот со прашања дали имотите на тие личности се вклучени во Спогодбата за реституција на евјеските имоти. По четири месеци, во август, добила одговор од Фондот, поточно од директорот Горан Садикарио, кој и одговорил дека имотите на наведените личности не се вклучени во Спогодбата.
–По моето укажување дека пронајдов тапии за недвижен имот на име на мојот татко, дедо и тетка, но и имот на мое име и на уште двајца братучеди, кои баба ни ни го купила додека сме биле деца, во ноември добив нов одговор од директорот Садикарио, во кој пишуваше дека тие имоти се вклучени во Спогодбата за реституција на еврејските имоти, но без никакво признавање на грешка или предлог за спогодување, за да се исправи тоа што Фондот го зел, а немал право да го земе, вели нашата соговорничка.
На истите прашања одговор побарала и од Министерството за финансии и од Комисијата за денационализација, по што добила одговор дека сите имоти на нејзиното семејство се вклучени во надоместокот кој државата му го платила на Фондот на холокаустот.
Според одредбите од Спогодбата за порамнување, Фондот на холокаустот на Евреите од Македонија се откажува од водење какви било постапки кон Република Македонија по основ на денационализација, а евентуалните спорни прашања ќе се решаваат спогодбено.
–Фрустрира фактот дека едно дете од четири години инстиктивно се изборило за својот живот (вечерта, пред депортацијата, при разделбата на моите спасители со моите родители, јас сум изразила желба да одам кај пријателите на моите родители, веројатно исплашена од морничавата атмосфера на пакување за неизвесно патување, и така моите родители решиле да ме остават) и дека едно девојче од 13 години, само на брод за Израел, во кибуц, во војска, успеало да стане корисен и почитуван член на општеството, а не може да се избори со бирократското и неодговорно однесување на Еврејската заедница во Македонија и Фондот на холокаустот на Евреите од Македонија, кои меѓу другото треба да се грижат и да ги негуваат врските со преостанатите преживеани жртви на холокаустот од Македонија, со неверување и горчина во устата објаснува Бети.
Таа додава дека, според нејзина проценка, оштетена е за 220-230 илјади евра, односно пари за пет имоти, во строгиот центар на Скопје, кои Фондот ги наплатил од државата. Според неа, тоа не смеело да се случи, бидејќи за овие имоти имало жив наследник и надлежните во Фондот знаеле за тоа, бидејќи ја познавале.
–Ќе завршам со тоа дека неколкумина поединци од Фондот живеат од пепелот на умрените во Треблинка! Од 1996 година јас барав податоци, а тие ги криеја од мене. Мојата борба трае со години и нема да се откажам. Никогаш нема да им простам што од мене го криеја споменот за мојата фамилија, а потоа и наследството, револтирано истакнува Бети.
Таа додава дека наместо да добие извинување, ја обвинувале дека со нејзината приказна го нарушувала угледот на Фондот на холокаустот на Евреите и на Еврејската заедница во Македонија. Таа им возвраќа со прашањето „Кога вистината го руши угледот дали има смисла да се зборува за углед“?
Бети по половина век истржување и упорност успеа да го нацрта своето семејно стебло, но не успеа да го врати и споменот што останал од нејзините претци. Иако таа не бара одговорност од државата за која има само најубави зборови, бидејќи виновникот го гледа во поединци од Фондот, сепак државата во овој случај не смее да остане само нем сведок. Надлежните институции треба конечно да и ја овозможат правдата!
МОЛК ОД ФОНДОТ НА ХОЛОКАУСТОТ НА ЕВРЕИТЕ
По обвинувањата на Бети, побаравме став, но и одговор на неколку прашања од Фондот на холокаустот на Евреите, но до затворањето на овој број од неделникот не добивме информација. Еве ги прашањата кои ги испративме на нивната имејл адреса:
- Зошто Еврејската заедница на Република Македонија (ЕЗРМ) и Фондот на Холокаустот на Евреите во Македонија (ФХЕМ) во период од 17 години (1996-2014), на Бијенвенида Езури и на други Евреи во Израел им одговориле дека матичните книги на Еврејската општина во Скопје за периодот 1919-1943 не постојат наведувајќи различни причини, земјотрес, поплава, пожар, за во 2014 година да се утврди дека книгите постојат и тоа во одлична состојба?
- Зошто ЕЗРМ и ФХЕМ не упатиле известување до организациите на преживеаните од Холокаустот во Македонија, во Израел и ширум светот, како и до поединци како Бијенвенида Езури, за која сте знаеле дека постои, дека ги идентификувале еврејските имоти за кои Република Македонија планира да даде надоместок, со прашање дали има живи наследници на тие имоти и да ги поучи за нивните права и законски одредби, особено затоа што законот има рок за извршување?
3.Зошто ФХЕМ не ја обештетува Бијенвенида Езури? Според неа станува збор за 220-230 илјади евра, бидејќи таа е наследник на неколку имоти, за кои Фондот добил пари од државата. Бијенвенида Езури се сомнева дека поединци во ФХЕМ ги злоупотребиле нејзините средства. Ве молам за став?
- Колку вкупно средства државата исплати за имотот на Евреите во Македонија, односно колку вкупно пари се слеани во Фондот?